NJЁ ROMAN I HUMBUR RUS, VЁRTET I MADH

Read Time:40 Minute, 6 Second

Tomasz Kamusella

Universiteti i Shёn Andreas
Abstrakt:
Artikulli hapet me një reflektim mbi mitin perandorak të Kremlinit për ‘letërsinë e madhe
ruse’. Më pas, letërsia e madhe përkufizohet si estetikisht e bukur dhe e paparё në qasjet
e saj të reja. Nga ana tjetër, mbulimi i saj duhet të jetë i palëkundur, gjithëpërfshirës dhe
jo i nënshtruar ndaj ndonjë ideologjie ose nevoje propagandistike. Qëllimi është të
hetohet në mënyrë të prerë dhe të vërtetë në conditio humana në një vend dhe kohë të
caktuar. Mbi këtë bazë, romani i gjerë i Józef Mackiewicz “Ҫёshtja e kolonelit Miasoedov”
propozohet të jetë një “roman vërtet i madh rus”. Libri u shkrua në polonisht, sepse për
shekuj me radhë popullsitë shumetnike të Rusisë perandorake kanë folur dhe shkruar
shumë gjuhë. Nuk është një gjuhë ajo që bën dhe përcakton letërsinë, por përvoja e jetuar
e njerëzve në një vend ose njё politikë e caktuar.
Fjalët kyçe:
imperializëm, letërsi, gjuhë polake, histori ruse, letërsi ruse
Tё dhёna pёr autorin:
Tomasz Kamusella është lektor në Historinë Moderne të Evropës Qendrore dhe Lindore
në Universitetin e St Andrews në Skoci. Monografitë e tij të fundit përfshijnë
 Spastrimi etnik gjatë luftës së ttohtë (Routledge 2018)
 Politika dhe gjuhët sllave (Routledge 2021) dhe
 Perandoritë euroaziatike si blueprint për Etiopinë (Routledge 2021).
 Referenca e Kamusella-s “Words in Space and Time: A Historical Atlas of
Language Politics in Modern Central Europe (CEU Press 2021) është në
dispozicion si një botim me qasje të hapur.
Një përmbledhje e eseve të tij mbi çështjet shqiptare doli në vëllimin “Politika gjuhësore
dhe gjeopolitika”, Littera, Prishtinë 2023, i cili u pasua nga një tjetër, i titulluar “Rreziqet
e neoimperializmit rus” (Kristalina, Tiranë 2024).
Vëllimet e fundit të bashkëredaktuara të Kamusella-s përfshijnë
 “Gjuhët dhe nacionalizmi në vend të perandorive” (Routledge 2023) dhe
 “Papusza / Bronisława Wajs: Tears of Blood A Poet’s Witness Account of the Nazi
Genocide of Roma” (Brill 2024).
2
Me interes për sllavistёt, tregimet e tij të shkurtra u botuan si një vëllim dygjuhësh “Limits
/ Styknie” (Silesia Progress 2019), në të cilin ato shoqërohen me përkthimet e tyre në
mikrogjuhën sllave të Silezisё.
Prijёse:
Madhështia e supozuar gjerësisht e letërsisë ruse është një mit. Ajo ёshtë shumë e
kufizuar në shtrirjen dhe ambicien e saj. Kanuni klasik fokusohet ngushtë tek fisnikët
ortodoksë. Ata përbënin vetëm një të katërtën e fisnikërisë së Perandorisë Ruse; ose një
pjesë të vogël, 1 për qind të të gjithë popullsisë. Në Bashkimin Sovjetik kjo literaturë
shumёfishohej pёrjashtimisht për rusët etnikë, duke përjashtuar rreth 150 grupet etnike
(kombësi, kombe), së bashku me gjuhët dhe kulturat e tyre. Kjo qasje mbetet normë në
Federatën e sotme Ruse, ku një e pesta e banorëve janë etnikisht jorusë, por atdheu
historik i tyre përbën katër të pestat e territorit të perandorisë. A ka të paktën një roman
të vetëm të shkruar në një nga gjuhët e shumta të Rusisë, qё ia vlen të rekomandohet e që
do të kapërcejë kufizimet e lartpërmendura të “letërsisë së madhe ruse”?
1
Pushtimi rus: një kthim i së kaluarës?
Në fillim të gushtit 2022, gjysmë viti pas pushtimit të paprovokuar të Ukrainës paqësore
nga Rusia, në megapolin Saporo-s, disa studiues të kulturës ruse dhe unë diskutuam
ndikimin e papritur të këtyre ngjarjeve në fushën e studimeve ruse. Kampusi me gjethe i
Universitetit tё Hokkaido-s nuk mund të rrinte larg gjenocidit të Buchas dhe shkatërrimit
të Mariupolit, së bashku me shumë nga banorët e tij, që ende jetojnë në blloqet
shumëkatëshe të apartamenteve të qytetit. Ne mund të shijonim atmosferën relaksuese,
falë programeve të ndryshme të bursave të ofruara nga Qendra Kërkimore SllavoEuroaziatike. Ky institucion ishte themeluar në vitin 1953 për hulumtimin e bllokut
sovjetik, veçanërisht tё gjysmës lindore (aziatike) të tij.2
Në ishullin më verior të Japonisë, Hokkaido, kujtimi mbetet i mprehtë për pushtimin
sovjetik dhe aneksimin e Karafuto-s (Sakhalinin e Jugut) dhe Chishima-s (Ishujt Kurile)
të vendit, në gusht 1945, domethënë pas fundit të Luftёs sё Dytё Botёrore në Evropë dhe
në Lindjen e Mesme. Kremlini synonte “t’i rrumbullakoste” këto aneksime me pushtimin
e të gjithës, ose të paktën, gjysmës veriore të Hokkaidos. Nën presionin e aleatëve
perëndimorë, ky plan u braktis, por jo para se një nëndetëse ruse të siluronte e të fundoste
tri anije japoneze me refugjatë Karafutas në bord, në hyrje të qytetit – port të Hokkaido të
Rumoit më 22 gusht 1945.3

1 E falenderoj Qendrёn Kёrkimore Sllavo- Euroaziatike nё Universitetin e Hokkaidos, Sapporo,
Japoni, pёr bursёn vizitore nё vitin 2022-2023 qё mё dha mundёsi ta shkruaj kёtё sprovё. Falenderime u
shkojnё edhe kolegёve tё mi dhe profesorit mik Motoki Nomachi, qё mё trimёroi pёr ta kёrkuar kёtё bursё
dhe qё mё shoqёroi me njerёzi nё diskutimet dhe projektet qё nga viti 2009.
3
Kjo barrë e së kaluarës u rishfaq dhe na mbajti të përhumbur këtë verë, mijëra kilometra
larg Ukrainës, por me brigjet e Rusisë neoperandorake (domethënë Sakhalinin) të
dukshme qartë nga Hokkaido në mot të mirë. Papritmas, ishulli rus Sakhalin, më parë
një destinacion i përshtatshëm për një ekskursion dyditor me traget ose me avion nga
Hokkaido, u bë po aq i largët dhe i paarritshëm sa edhe Siberia në qendrën e ngricave të
Euroazisë. Rusia kaotike dhe jodemokratike, por në përgjithësi mjaft miqësore pas
shembjes sё Bashkimit Sovjetik, brenda natës u shndërrua në një “perandori të keqe 2.0”
aspiruese, me portat e saj të mbyllura fort para të huajve ‘të zhurmshëm’ dhe
‘mosmirënjohës’. Vendi është një “botë e tërë ruse” (Russkii mir) në vetvete, e cila tani dhe
në të ardhmen parashikohet se duhet të mjaftojë për banorët e saj. Vetëm shtresa më e
pasur e rusëve mund të përballojë një drejtim në pjesët më të pasura të Jugut Global,
përmes portës së hapur të Dubait.
Letërsia e madhe ruse
Për t’i shpëtuar përsëritjes së lajmeve të tmerrshme të luftës në vazhdim, ne filluam të
diskutonim letërsinë “e madhe ruse”, një aktivitet tipik për studiuesit e mbyllur në kullën
e fildishtë të studimeve tradicionale të zonës. Kohët e fundit, disa kritika u rifutën në këtë
temë, për shkak të vendimit të Perëndimit për t’u përmbajtur nga shijimi dhe lavdërimi i
letërsisë dhe kulturës ruse gjatë luftës barbare të Rusisë ndaj Ukrainës.4 Simpatizantët

Njё grant nga Nisma Globale pёr Historinё e Ukrainёs e ka mbёshtetur kёrkimin e mёtutjeshёm
pёr kёtё artikull dhe rishikimin e tij. Falenderoj gjithshtu Patrice M. Dobrowskin, qё mё ka trimёruar
bujarisht nё shtypjen e kёsaj sprove. Pikёpamjet e paraqitura nё kёtё tekst janё tё autorit dhe vetёm ai ёshtё
pёrgjegjёs pёr ҫdo pasaktёsi tё mbetur nё tekst.
2 Ҫfarё ёshtё Qendra Kёrkimore Sllavike? 2022. https://src-h.slav.hokudai.ac.jp/center/centere.html. Accessed: Dec 18, 2022.
3 Flakёt e Kujtesёs pёr “Tragjedinё e tri anijeve”. 2020. The Hokkaido Shimbun Press: Insights from
Frontier Japan. 3 Sept. https://web.archive.org/web/20220627122747/https://h2w.hokkaidonp.co.jp/topics/memorial-flames-for-the-three-ship-tragedy/. Accessed: Dec 17, 2022.
4 Kotikova, Elizaveta. 2022. ‘Otmena russkoi kul’tury:’ chto pokazyvaet statistika tsifrovykh sledov?
istemnyi blok”. 12 Sept. https://sysblok.ru/society/otmena-russkoj-kultury-chto-pokazyvaet-statistikacifrovyh-sledov/. Accessed: Dec 17, 2022.
5 Khrushcheva, Nina L. 2022. Don’t cancel Russian culture. Social Europe. 1 Jul.
https://www.socialeurope.eu/dont-cancel-russian-culture. Accessed: Dec 17, 2022.
6 Karaeva, Elena. 2022. Otmeny russkoi kul’tury stalo nedostatochno. Prishlo vremia ee grabezha.
RNA Novosti. 5 Apr. https://ria.ru/20220405/iskusstvo-1781810320.html. Accessed: Dec 17, 2022.
7 Rodriguez, Roma. 2020. Ubiquitous at home, unknown abroad. PI Media. 25 Mar.
https://uclpimedia.com/online/ubiquitous-at-home-unknown-abroad. Accessed: Dec 17, 2022.
8 Mozhegov, Vladimir. 2017. The untold story: Why Stalin created a cult of Alexander Pushkin.
Russia Beyond. 14 Feb. https://www.rbth.com/arts/literature/2017/02/14/pushkin-soviet-god_701618.
Accessed: Dec 17, 2022.
9 Kamusella, Tomasz. 2022. Mysteries of ‘Great Russian Literature.’ Wachtyrz. 16 Sept.
https://wachtyrz.eu/tomasz-kamusella-mysteries-of-great-russian-literature/. Accessed: Dec 17, 2022.
4
pro-Kremlinit protestuan se kultura nuk mund dhe nuk duhet të ‘anullohet’, veçanërisht
kultura ruse, e cila është ‘kaq e madhe’.5 Propagandistët rusë dhe trollët e internetit u
sintonizuan menjëherë.
6
Ky propozim nxiti dhe siguroi një sfond të menjëhershëm intelektual për diskutimin tonë
mbi “madhështinë” e supozuar gjerësisht të letërsisë ruse. Nuk ka dyshim se disa romane
nga Leon Tolstoi dhe Fyodor Dostojevski, ose dramat dhe tregimet e shkurtra të Anton
Çehovit, i përkasin kremit të arritjeve letrare të botës moderne. Megjithatë, asnjë njohje e
ngjashme në mbarë botën nuk vërehet në rastin e poezisë së Aleksandër Pushkinit,7
ndonёse figura e këtij poeti është bërë një simbol i vërtetë i shtetësisë dhe popullaritetit
në Rusinë Cariste, Bashkimin Sovjetik dhe tani në Federatën Ruse për dy shekujt e
fundit.8
Në vëllimin e madh të veprave letrare të shkruara dhe në numrin e kryeveprave të
vlerësuara në mbarë botën, letërsia ruse nuk është e krahasueshme me homologët
anglezë, francezё, spanjollё apo edhe gjermanë. Megjithatë, në diskursin mbi belles lettres
nuk dëshmohet asnjë kolokacion i letërsisë “së madhe angleze” ose “të madhe spanjolle”.
Pas disa gërmimeve në historinë e ideve, zbuluam se shprehja “letërsi e madhe ruse”
daton në Perandorinë e vonë Ruse. Në fillim të shekullit të 20-të, emri zyrtar i gjuhës ruse
ishte ‘Rusishtja e Madhe’. Pra, në atë kohë, “Letërsia e madhe ruse” nënkuptonte vepra
letrare të shkruara në gjuhën e madhe ruse.9
Pas revolucionit bolshevik në 1917, emri binomial i gjuhës u zvogëlua në etiketën e
drejtpërdrejtë me një fjalë, ‘ruse’. Megjithatë, në fillim të viteve 1940, pasi Gjermania
Naziste e sulmoi aleatin e vet sovjetik në 1941, Kremlini filloi të rehatohej me Perëndimin.
Si pjesë përbërëse e kësaj ofensive sharmi (domethënë, një ‘operacion ndikimi’ në fjalorin
e KGB-së), shprehja e vjetër e grupit ‘letërsia e madhe ruse’ u ringjall për hir të lartësimit
të cilësive të supozuara të larta të kësaj letërsie. Ky kolokacion ndihmoi në popullarizimin
e autorëve rusë dhe sovjetikë të zgjedhur me dorë për publikun perëndimor.10
Për të përfituar nga dashuria e vazhdueshme dhe jokritike e Perëndimit për të gjitha
gjërat ruse, Kremlini ishte i kujdesshëm të mos fliste pёr ndonjë “letërsi të madhe
sovjetike” që do të ishte një emër më i përshtatshëm dhe gjithëpërfshirës. Megjithatë,
“letërsia produktive”, realiste, dogmatikisht socialiste, e dy dekadave të fundit ishte e
vogël dhe përgjithësisht e pakëndshme për lexuesin perëndimor me një pritshmëri për
më shumë finesë, dhe shumëllojshmëri. Në atë kohë, kultura sovjetike nuk kishte krijuar

10 Kamusella, Tomasz. 2022. Mysteries of ‘Great Russian literature.’ New Eastern Europe. 21 Oct.
https://neweasterneurope.eu/2022/10/21/mysteries-of-great-russian-literature/. Accessed: Dec 18, 2022
5
ende vepra të barabarta në cilësi dhe ambicie me romanet e Tolstoit ose dramat dhe
tregimet e Çehovit.
Kufijtë e letërsisë ruse
Pasi shqyrtuam origjinën “misterioze” të frazës tani të kudondodhur “letërsia e madhe
ruse”, në diskutimet tona në Hokkaido, më pas u përqendruam në atë që e bën ‘të madhe’
një letërsi të caktuar. Natyrisht shumica e prodhimeve letrare janë gjёra, tё cilat nuk i
rezistojnё kohës. Kryeveprat janë të pakta dhe larg njëra-tjetrës. Në rastin e letërsisë ruse,
romanet e Tolstoit ose Dostojevskit ofrojnë një përvojë gjithëpërfshirëse, duke e
transportuar lexuesin në sallonet e fisnikërisë, në fushat e betejës së luftërave
napoleoniane ose nё Shën Petersburg, duke përfshirë tё varfërit dhe tё margjinalizuarit e
kryeqytetit perandorak. Nga ana tjetër, tregimet dhe skeҫet e Çehovit ofrojnë një shqyrtim
të afërt të emocioneve njerëzore dhe marrëdhënieve ndërpersonale në një trajtim, i cili
shihet si universal, por, me të gjitha gjasat, mjaft specifik, për zakonet dhe kontekstin
kulturor tipik të Perëndimit.
Padyshim romanet e Daniel Defoe, Charles Dickens, Emil Zola, Mark Twain, Thomas
Mann ose William Faulkner i arrijnё dhe i tejkalojnë arritjet ruse në këto qoshe. Ndёrkaq,
në Perëndim romancierët femra kishin lënë gjurmë në belles lettres, kur Tolstoi ose
Dostojevski sapo filluan karrierën e tyre letrare. Mjafton të përmendësh njerëz si Jane
Austin, Madame de Staël, George Eliot, George Sand ose Sophie von La Roche.
Përkundrazi, periudha e artë klasike e traditës së romanit “të madh rus” në periudhën e
vonë cariste nuk arriti të prodhonte ndonjë romanciere femër, fama dhe prodhimi i së
cilës do të barazoheshin me atë të Tolstoit ose Dostojevskit. Por specialistët vërejnë se
matematikania dhe profesoresha universitare Sofya Kovalevskaya (polake) mund ta
kishte arritur këtë status me veprat e saj të shkruara si në rusisht ashtu edhe në suedisht,
nëse do të kishte jetuar më gjatë.
11
Edhe më ҫuditshёm ёshtё se një roman tipik “i madh rus” përshkruan një mjedis shumë
të ngushtë shoqëror, të kufizuar në pjesën ortodokse dhe sllavishtfolëse të fisnikërisë
ruse, që zakonisht jeton në Shën Petersburg dhe Moskë. Kjo zgjedhje jo vetëm që
përjashtoi shumicën dërrmuese të popullsisë së Perandorisë Ruse, që u përkiste tokave
dhe shtresave tё tjera socio-ekonomike, por gjithashtu u fokusua në më pak se një të tretën
e fisnikëve të vendit. Megjithatë, nё çdo histori tё Rusisë Perandorake ose të Bashkimit
Sovjetik, ne mund të mësojmë lehtësisht se banorët e kësaj perandorie të madhe flisnin
një mori gjuhësh, praktikonin një larmi besimesh fetare dhe mënyra shumë të ndryshme
jetese.

11 Guzeva, Alexandra. 2022. 5 First Russian Female Writers. Gateway to Russia. 2 May.
https://www.gw2ru.com/arts/1300-first-russian-female-writers. Accessed: Dec 17, 2022.
6
Dallimi kulturor, social dhe ekonomik i vërejtur midis provincave evropiane
(perëndimore), të Azisë Qendrore ose te Siberisë veriore të vendit ishte shumë më i gjerë
se midis Britanisë dhe Greqisë në shekullin e 19-të. Mund të krahasohet vetëm me atë
midis Londrës dhe Nigerisë, ose midis Parisit dhe Tahitit.
Kjo shumëllojshmëri e madhe kulturash dhe gjuhësh mund tё kishte krijuar lehtësisht një
traditë edhe më të madhe romanciere, nëse autorët perandorakë ose sovjetikë në gjuhën
ruse do të kishin marrë parasysh tema të tilla jofisnike dhe joortodokse, së bashku me
mundësinë e shkruarjes së veprave të tyre në një shumëllojshmëri të gjuhëve të
perandorisë ruso-sovjetike.
Gjatë periudhës sovjetike, disa shkrimtarë etnikisht jorusë u inkurajuan zyrtarisht të
‘prodhojnë’ vepra letrare. Por për të marrë dhe mbajtur mbështetjen shumë të nevojshme
shtetërore, ata duhej të përshtateshin me kufizimet e realizmit socialist më skllavërisht
sesa homologët e tyre rusë.12 Për më tepër, pas vitit 1938, presioni ishte mbi shkrimtarët
sovjetikë në gjuhën joruse për të kaluar në shkrimin në gjuhën e vetme të së ardhmes
komuniste, përkatësisht nё rusisht. Nuk është për t’u habitur që kjo përpjekje e
menaxhuar nga shteti për të krijuar letërsi në shërbim të propagandës imperialiste
(komuniste) nuk dha asnjë roman me rëndësi botërore.
Jashtë kontrollit sovjetik, emigrantët dhe shkrimtarët rusë disidentë mund të kishin
mbushur boshllëkun. Por ata mbetёn kryesisht brenda kufijve të përcaktuar të traditës së
romanit “të madh rus” të shekullit të 19-të, e cila, për sytë e tyre, dukej si standardi i artë
i vetë letërsisë. Për shembull, Aleksandёr Solzhenitsyn ndoqi këtë rrugë. Fama e tij si
romancier nuk është e zhytur as në gjuhë dhe as nё qasje, por në temën e sistemit të
kampeve të përqendrimit të gulagëve të Bashkimit Sovjetik (pas përfundimit të
komunizmit, pa turp, ai e ndërroi këtë temë të denjë me temёn e lartësimit tё Perandorisë
Ruse). Megjithatë, edhe kjo, siç trajtohet nga ky romancier, shfaq një boshllëk të
konsiderueshëm në mbulim. Të burgosurit e gulagëve ishin po aq të ndryshëm etnikisht
dhe gjuhësisht sa vetë popullsia e perandorisë sovjetike. Por duke lexuar romanin e tij

12 krainization. 2022. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Ukrainization. Accessed: Dec 17,
2022.
13 Čornaja noč. 2022. Vikipedyja. https://be-tarask.wikipedia.org/wiki/Чорная_ноч. Accessed:
Dec 17, 2022.
14 Kamalakaran, Ajay. 2022. How a Russian-Kyrgyz bilingual writer opened Central Asia to the
world. Russia Beyond. https://www.rbth.com/arts/333716-russian-kyrgyz-chingiz-aimatov. Accessed:
Dec 17, 2022.
15 Bigg, Claire. 2008. Solzhenitsyn Leaves Troubled Legacy Across Former Soviet Union. RFE/RL.
6 Aug. https://www.rferl.org/a/Solzhenitsyn_Leaves_Troubled_Legacy_Across_Former_Soviet_Union/
1188876.html. Accessed: Dec 19, 2022; Owolade, Tomimwa. 2022. Solzhenitsyn, Putin and the historical
myth-making that drives Russian imperialism. Englelsberg Ideas. 18 Mar.
https://engelsbergideas.com/notebook/solzhenitsyn-putin-and-the-historical-myth-making-that-drivesrussian-imperialism/. Accessed: Dec 16, 2022.
16 V Tashkente snesli zdaniye byvshego rakovogo korpusa iz romana Solzhenitsyna. 2022.
Gazeta.uz. 13 Dec. https://www.gazeta.uz/ru/2022/12/13/cancer-ward/. Accessed: Dec 17, 2022.
7
autobiografik “Cancer Ward”, lexuesi i painformuar nuk do ta dinte se komploti u
zhvillua në Uzbekistan, jo në Rusi.
Në përputhje me mentalitetin tipik imperialist, Solzhenitsyn nuk humbi kohë për të
portretizuar multietnicitetin dhe poliglotizmin e përditshëm sovjetik në romanet e tij, të
populluara gjithmonë me rusë etnikë. Romancieri u kushtoi pak vëmendje bjellorusëve,
lituanezëve, sakhasve, taxhikëve, tatarëve, ukrainasve ose uzbekëve të politikës
komuniste. Në përputhje me vizionin sovjetik për një të ardhme komuniste njëgjuhëshe
rusofone, Solzhenitsyn fshiu nga fusha e shkrimeve të tij jorusishtfolësit etnikë dhe
jorusishtfolësit.
Për një përfaqësim të përmirësuar të karakterit shumetnik të kampeve sovjetike të
gulagëve, me të burgosurit që flasin gjuhë të shumta, duhet t’u drejtoheni veprave të
autorit emigrant ukrainas Ivan Bahrianyi. Ai shkroi për kampet ndëshkuese të parajsës
komuniste një dekadë më herët se Solzhenitsyn. Romani monumental i Bahrianyi mbi
këtë temë “Sad Hetsymanskyi” (Kopshti i Gjethsemanit) doli nga shtypi në vitin 1950 në
Gjermaninë Perëndimore.13 Nuk është për t’u habitur, deri më sot ky libër nuk është
përkthyer në rusisht. Mjerisht, pothuajse tetë dekada pas botimit të tij të parë, romani
ende nuk është i disponueshëm as në një përkthim në anglisht. Por një njohës poliglot
perëndimor i letërsisë mund të shqyrtojë përkthimin frëngjisht të librit të vitit 1960.
Në kërkim të një romani vërtet të madh rus
Duke vëzhguar dhe diskutuar kufizimet e letërsisë “së madhe ruse” dhe vazhdimësinë e
saj në gjuhën ruse në Bashkimin Sovjetik, pyeta kolegët e mi në Universitetin Hokkaido
nëse ata mund të dinë për të paktën një roman të vetëm që ndodh të kapërcejë të paktën
disa nga këto mangësi. Mjerisht, ata nuk ishin në gjendje të rekomandonin asnjë titull që
do të plotësonte kërkesa të tilla, megjithëse më ka pëlqyer jashtëzakonisht shumë të lexoj
shkrime ikonoklaste të Carit të ndjerë dhe poetes së hershme sovjetike, hapur lezbike, me
prejardhje hebreje, Sophia Parnok.14 Në përgjigje të kësaj gjendjeje, propozova që ndoshta
duhet të kërkonim një autor që shkruante në ndonjë gjuhë tjetër të Rusisë Cariste ose
Bashkimit Sovjetik, pra jo vetëm në rusisht. Kjo ide ishte befasuese për bashkëbiseduesit
e mi. Ata kishin bërë karrierën e tyre shkencore duke hulumtuar kulturën, historinë,
politikën ose letërsinë ruse në rusisht dhe përmes rusishtes.

17Bahrianyi, Ivan. 1950. Sad Hetsymans’kyi. Neu-Ulm: Ukraina
18Bagriany [=Bahrianyi], Ivan. 1961. Le jardin de Gethsémani [translated from the Ukrainian into
French by G. Alexinsky] (Ser.: Maîtres étrangers). Paris: Nouvelles éditions latines.
19Edgington, Eloise. 2022. Sophia Parnok: One of the First Openly Lesbian Voices of Russian Poetry.
Domestika. https://www.domestika.org/en/blog/8147-sophia-parnok-one-of-the-first-openly-lesbianvoices-of-russian-poetry. Accessed: Dec 17, 2022
8
Me vetëdije ose jo, Perëndimi akademik mbështet besimin imperialist rus se letërsia dhe
kërkimi i vërtetë me origjinë nga Perandoria Ruse, Bashkimi Sovjetik dhe Federata Ruse
e sotme duhet të jenë në rusisht.
Megjithatë, deri në vendosjen e politikës zyrtare të rusifikimit në pjesën evropiane të
Perandorisë Ruse gjatë viteve 1880, armenishtja, tatarishtja e Krimesë, gjeorgjishtja,
gjermanishtja, hebraishtja, latinishtja, polonishtja ose suedishtja, përdoreshin për qëllime
të administratës vendore dhe arsimore. Edhe më vonë librat dhe shtypi vazhduan të
botoheshin në shumë nga këto gjuhë, ndërsa para heqjes së masave rusifikuese, në
vazhdën e revolucionit të vitit 1905, një industri e tërë botuese hebreje në jiddish ishte
zhvilluar tashmë.
Në të vërtetë, kolegët e mi kishin dijeni për këtë kontekst. Por në kërkimet dhe leximet e
tyre ata rrallë dilnin jashtë kabinës pothuajse hermetikisht të mbyllur të botimeve dhe
burimeve në gjuhën ruse, siç parashikohet nga tradita e disiplinës së studimeve rusosovjetike. Mendova se një përgjigje më premtuese ndaj kërkimit tonë për një roman vërtet
të madh rus mund të gjendet midis shkrimeve cariste ruse (ose sovjetike të hershme) në
gjuhë të tjera perandorake, përveç rusishtes. Por ishte kryesisht një ndjenjë, të cilën nuk
mund ta ilustroja me një titull të vetëm. As kolegët e mi nuk mund të më ndihmonin me
këtë kërkim të vetimponuar për zbulim.
Pёr kënaqësinё time, disa muaj pas kthimit nga Japonia në Skoci, pata mundësinë të flisja
me mikun tim prej më shumë se 20 vjetësh, esperantistin dhe studiuesin e njohur të
politikës gjuhësore, Walter Żelazny. Falё internetit dhe WhatsApp, patëm një diskutim
të gjatë. Walteri banon në qytetin e tij të lindjes, Białystok, në Poloninë lindore,
përndryshe vendlindja e themeluesit tё Esperantos, Zamenhofit. Ndërkohë, më rastisi të
pushoja në Arrecife, ose në kryeqytetin e ishullit Kanarian të Lanzarotes. Po shikoja
qetёsisht Oqeanin Atlantik, kur, rastësisht, Walter përmendi një shkrimtar dhe gazetar
emigrant në gjuhën polake, Józef Mackiewicz (1902-1985) dhe romanin e ti, çuditërisht
jopolak, por “rus në ambicie”: “Sprawa pułkownika Miasojedowa” (Ҫёshtja e kolonelit
Miasoedov).
Walteri më bëri të ditur se, megjithëse libri u shkrua fillimisht në polonisht, ai trajton
tema dhe personazhe që nuk janë polake. Kjo ishte diҫka premtuese. Por, pas kaq shumë
përpjekjesh të papërmbushura për të gjetur një roman të madh rus më parë, nuk doja t’i
fryja shpresat e mia shumë të larta. Duke kërkuar pak në Google, shpejt zbulova se ky
roman doli nga shtypi në vitin 1962, në Londër, ku jetonte Mackiewicz pas Luftës së Dytë
Botërore. Në vitin 1955, ai tashmë ishte shpërngulur në Mynih, sepse gruaja e tij kishte
gjetur punë në Radio Evropa e Lirë, selia e së cilës ndodhej në kryeqytetin e Bavarisë,
atëherë në Gjermaninë Perëndimore. Mackiewicz vazhdoi të shkruante dhe jetoi
modestisht me të ardhura të pakta të nxjerra nga botimet e tij të shumta në gjuhën polake.
9
Në vitin 1974, Universiteti i Kansas e nominoi Mackiewicz për çmimin Nobel në Letërsi.22
Shkrimtari ndёrroi jetё nё Londër nё vitin 198523
Fillimisht romani i lartpërmendur “Ҫёshtja e kolonelit Miasoedov” shkaktoi bujë.
Përkthimet gjermane dhe spanjolle pasuan shpejt në 196724 dhe 1973,25 pёrkatёsisht. Për
shkak të antikomunizmit parimor të autorit, vepra nё fjalё nuk kishte asnjë shans të
botohej në Poloninë e atëhershme komuniste, megjithëse duke filluar nga viti 1985, teksti
i librit dilte rregullisht nga shtypi atje si një samizdat15 (kopjim me dorё). Çuditërisht,
shtëpia botuese emigrante polake Kontra në Londër ruan të drejtat e këtij romani dhe
vazhdon të botojë origjinalin polak nga Britania.16 Aktualisht, kjo marrëveshje duket se
pengon pritjen e këtij libri në Poloninë postkomuniste. Ky roman i mahnitshëm mbetet
relativisht i panjohur në mesin e publikut lexues të vendit. Megjithatë, adhuruesit e
talentit të Mackiewicz mund të përfitojnë falas nga botimi online i këtij romani si një libër
audio17 i vitit 2010, falё Radios Publike Polake.18
Një neglizhencë e ngjashme dhe errësirë e kultivuar mund të vërehet në pritjen
ndërkombëtare të këtij romani, pas rënies së komunizmit dhe shpërbërjes së bllokut
sovjetik dhe Bashkimit Sovjetik. Në vitin 2014 u shfaq një përkthim hungarez30 dhe,
gjashtë vjet më vonë, një në frëngjisht.31 As përkthimi gjermanisht (perëndimor) dhe as
spanjisht nuk janë ribotuar pas shembjes së komunizmit. Natyrisht, si në rastin e librave
të Ivan Bahrianyi, i cili qëndronte mbi bazat parimore të antikomunizmit dhe antisovjetizmit, as librat e Mackiewicz nuk mund të botoheshin në Bashkimin Sovjetik gjatë
Luftës së Ftohtë. Megjithatë, asgjë përveç paragjykimeve të tyre nuk i kanë ndaluar
botuesit emigrantë rusë ose shtëpitë botuese në Rusinë post-sovjetike të porosisin një
përkthim rus të këtij romani, i cili përshkruan me hollёsi jetën dhe shoqërinë e përditshme
shumetnike dhe poliglote në Rusinë e vonë Cariste gjatë dy dekadave të para të shekullit
të 20-të.
Rus, polak apo universal?

20Krzykowska, Katarzyna. 2021. Sejm ustanowił 2022 Rokiem Józefa Mackiewicza. Dzieje.pl. 31
Oct. https://dzieje.pl/wiadomosci/sejm-ustanowil-2022-rokiem-jozefa-mackiewicza. Accessed: Dec 17,
2022.
26 Mackiewicz, Józef. 1967. Der Oberst Die Affäre Mjassojedow. Ein historischer Roman [translated from
the Polish into German by Wolfgang Grycz]. Munich: Pfeiffer.
27 Mackiewicz, Józef. 2022. Sprawa pułkownika Miasojedowa. London: Kontra.
28 Sprawa pułkownika Miasojedowa. 2022. https://jozefmackiewicz.com/sprawa-pulkownikamiasojedowa-5/. Accessed: dec 17, 2022.
29 Józef Mackiewicz „Sprawa pułkownika Miasojedowa”. 2010. Polskie Radio.
https://www.polskieradio.pl/8/520/Artykul/261253,Jozef-Mackiewicz-Sprawa-pulkownikaMiasojedowa-odc-15. Accessed: Dec 21, 2022.
10
Është e pamundur të klasifikohet mjeshtërisht një roman i madh, i cili kapërcen këtë ose
atë dekor të thjeshtë shoqëror, zhanret letrare, epokat, gjuhët, identitetet, sistemet politike
dhe kufijtë shtetërorë.
Ҫёshtja e kolonelit Miasoedov është një vepër e gjerë, por dinamike dhe plotësisht
gjithëpërfshirëse në traditën më të mirë të shkrimit tolstoian dhe dostojevskian. Me qëllim
zgjodha këto kualifikime, që e lidhin në mënyrë eksplicite librin në gjuhën polake të
Mackiewicz me romanin klasik rus. Në fund të fundit shkrimtari u lind në vitin 1902 në
Rusinë Cariste në një familje fisnike polake-lituaneze, e cila fliste polonisht në shtëpi dhe
kishte një zotërim të mirë të frëngjishtes dhe latinishtes.32
Ata gjithashtu kuptonin mirë gjuhën gjermanike të hebrenjve ashkenazitë të jiddish dhe
bisedonin lirshëm në rusisht dhe gjermanisht, ose në gjuhët e administratës dhe të
biznesit. Në atë kohë fisnikë të tillë poliglotё polako-lituanezё të besimit katolik përbënin
të paktën dy të tretat33 e të gjithë fisnikërisë ruse që numëronte pothuajse 2 milionë
anëtarë në vitin 1900.34
Ngjarja e lumtur e lindjes së romancierit të ardhshëm ndodhi në kryeqytetin perandorak
të Shën Petersburgut, ku babai i tij ishte bashkëpronar i kompanisë së importit të verës
Fokhts (Fochts).35 Gjysmë dekade më vonë, familja Mackiewiczs u zhvendos në qytetin e
tyre të lindjes, në Vilna (Vilnius), ose kryeqyteti i ish-Dukatit të Madh të Lituanisë. Józef
Mackiewicz kaloi fëmijërinë aty, mori arsim në një shkollë të mesme ruse dhe u rrit në
këtë cep veriperëndimor më të zhvilluar ekonomikisht të Perandorisë Ruse. I
ashtuquajturi Krai (Vendi) Veriperëndimor në ditët e sotme korrespondon me shtetetkombe të Bjellorusisë dhe Lituanisë. Por në përvojën e jetuar të Mackiewiczs ajo shtrihej
drejt veriut për të përfshirë Letoninë dhe Estoninë e sotme, të cilat dikur i përkisnin
Polonisë-Lituanisë, gjithashtu.19
Kjo zonë e gjerë, së bashku me kryeqytetin e atëhershëm rus Shën Petersburg, si qendrën
e saj, është skena në të cilën shpaloset komploti i romanit “Ҫёshtja e kolonelit Miasoedov”.

36 Radczenko, Antoni. 2021. Litwini znają Józefa Mackiewicza bardziej jako pisarza niż publicystę.
TVP Wilno. 31 Mar. https://wilno.tvp.pl/53062460/litwini-znaja-jozefa-mackiewicza-bardziej-jakopisarza-niz-publicyste. Accessed: Dec 17, 2022.
37 Miasoedov, Sergei Nikolaievich. 2022. Vikipediia.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Мясоедов,СергейНиколаевич. Accessed: Dec 18, 2022.
38 Vladimir Sukhomlinov. 2022. Wikipedia.
https://en.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Sukhomlinov. Accessed: Dec 18, 2022
39 Brzezina, Maria. 1986. Polszczyzna Żydów. Warsaw: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.4019
Brzezina, Maria. 1989. Polszczyzna Niemców. Warsaw: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
40 Brzezina, Maria. 1997. Stylizacja rosyjska. Stylizacja językowa i inne ewokanty rosyjskości w utworach
literackich ukazujących okres zaborów. Warsaw: Energeia.
41Brzezina, Maria. 1997. Stylizacja rosyjska. Stylizacja językowa i inne ewokanty rosyjskości w utworach
literackich ukazujących okres zaborów. Warsaw: Energeia.
11
Përveç linjave të trenit që dalin nga Shën Petersburgu dhe Moska pёr në perëndim, në
Berlin dhe Paris, dhe në jugperëndim në Vjenë dhe Stamboll, Deti Baltik ofron një rrugë
tjetër transporti, veriore. Dimensioni verior i Baltikut duket i madh me Dukatin e Madh
të Finlandës të Rusisë Cariste, krahas tokave të huaja ende të Suedisë, Danimarkës dhe
Prusisë së Gjermanisë. Baltiku lidh Perandorinë Ruse me botën më të madhe të jashtme
– Atlantikun, përkatësisht Britaninë dhe Shtetet e Bashkuara, ku emigrantët, hebrenjtë
dhe fshatarët pa tokë drejtohen, duke kërkuar liri dhe një jetë më të mirë.
Të dytët u shpëtojnë mbetjeve të sistemit shtypës të robërisë, ndërsa të parët u arratisën
nga diskriminimi prej Rregullave të Vendbanimit dhe politikёs antisemite e pogromeve
gjithnjë e më të shpeshta dhe vdekjeprurëse. Në roman, një kompani transporti në pronësi
hebreje me qendër në Libava (Libau në gjermanisht dhe Lipawa në polonisht, sot, Liepāja
në Letoninë më perëndimore) ofron këtë opsion shumë të dëshiruar për emigrantët e
ardhshëm. Përveç Shën Petersburgut, ky lokalitet dikur ishte porti tjetër pa akull i
perandorisë në Balltik.
Dhuna antisemite përbën pjesën më të madhe të sfondit të romanit. Personazhi kryesor i
librit, xhandari, koloneli i kamur Sergei Miasoedov, arrin një njohje të fuqishme me
Ministrin e Luftës, gjeneral Vladimir Sukhomlinov. Armiqtë e këtij të fundit në oborrin
perandorak dhe në mesin e elitës qeverisëse zakonisht e shohin këtë ministër si një
mbrojtës të hebrenjve. Për shembull, në vazhdën e revolucionit të vitit 1905, Sukhomlinov
zbuti – sa më shumë që të ishte e mundur – humbjen e jetëve në pogromin e madh që
goditi lagjen hebreje në Kiev (sot, Kyev).
Kundërshtimi ndaj antisemitizmit dhe një portretizim i drejtë i hebrenjve individualë dhe
komunitetit hebre, që vuajnë pёr shkak tё legjislacionit diskriminues, përbëjnë një temë
të rëndësishme që ndërthuret me intrigёn e këtij romani. Nuk më pëlqen vetëm tendenca
e Mackiewicz për të përcjellë çuditshmëritë gjuhësore të rusishtes së personazheve
hebrenj me një polonishte të ngjashme si jidish, siç flitej atëherë në Varshavë ose Krakov.
Ndonjëherë gjuha ruse e fisnikëve gjermanishtfolës të provincave baltike (Ostzeitsy) ishte
po aq e veçantë, por shkrimtari e tregon atë në polonishten standarde, në vend të një
varieteti etnik gjermanisht të kësaj gjuhe. As ai nuk i nënshtrohet kopjimit në prozë të
përdorimeve jostandarde të rusëve etnikë që flasin polonisht, ose anasjelltas, polakëve
etnikë që flasin rusisht.
Në këtë kontekst, një veçim i tillë gjuhësor i figurave hebreje mund të shihet si
antisemitik. Prandaj, çdo përkthim i këtij romani duhet t’i përmbahet regjistrit standard
të gjuhës së synuar. Prejardhja etnike dhe zgjedhjet gjuhësore të një personazhi mund të
sinjalizohen mjaftueshëm përmes kontekstit dhe përshkrimit. Gjithsesi, nëse autori është
shumë besnik ndaj të gjitha hollёsive të një mjedisi të portretizuar në letërsi, një libër i
tillë mbetet i kuptueshëm pёrjashtimisht për lexuesit që i përkasin pikërisht këtij mjedisi.
Ky ishte rasti i romanit ‘Lufta dhe Paqja’ të Tolstoit, në të cilin të gjithë fisnikët rusë flasin
frëngjisht, siç bënin në jetën reale. Për të shijuar këtë libër lexuesi duhej të flasë
12
rrjedhshëm frëngjisht dhe rusisht. Kjo dëmtoi shitjet. Prandaj, duke filluar nga botimi i
dytë, dialogët frëngjisht u zëvendësuan me përkthime ruse.20
Të dy, Miasoedov dhe Sukhomlinov, ishin figura historike, së bashku me shumicën e
personazheve të paraqitur në intrigёn e romanit të Mackiewicz. Rasti i kolonelit
Miasoedov, në mënyrën e popullarizuar vetëm më vonë nga reporteri polak me famë
botërore Ryszard Kapuściński në fund të shekullit të 20-të, është një përzierje magjepsëse
e jofiction-it dhe trillimit, me përhapjen e të parës. Mackiewicz pëlqente të përsëriste,
‘vetëm e vërteta është interesante’, që do të thotë ngjarjet e jetës reale dhe pasojat e tyre.
Siç e dimë nga ditarët e Dostojevskit, shkrimtari rus futi ndërveprimet dhe leximet e tij
shoqërore kur shkruante romanet e tij. Po kështu Tolstoi përfshiu në trillimin e tij ngjarje
nga jeta e tij. Por këta dy autorë nuk aspironin të shkruanin reportazhe, gjë që shpjegon
margjinalizimin ose mungesën e plotë të jetës dhe popullsisë shumëkulturore të
Perandorisë Ruse në faqet e librave të tyre. Ata u përqendruan në elitën ortodokse
rusishtfolëse ose në bërthamën etnike ruse të perandorisë.
Mackiewicz shkroi për atë që pa, dëgjoi dhe lexoi, pёr një subjekt rus me qasje të
privilegjuar në shtresa të ndryshme shoqërore të banorëve të perandorisë nga Vilna në
Shën Petersburg dhe nga Riga në Kiev. Atdheu i tij në cepin veriperëndimor të kësaj
mbretërie të madhe ishte i mbushur me popullsi shumëgjuhëshe dhe nivele të ndryshme
tё pasurisë. Ai e përcolli këtë botë të humbur pas Revolucionit Bolshevik, në mesin e
polonishtes, me kritikat e ashpra të nacionalistëve polakë. Ata menduan se një roman i
shkruar në polonisht duhet të fokusohet në personazhe që flasin polonisht, dhe në rastin
më të mirë në “polakët e vërtetë”, domethënë në katolikët që flasin polonisht. Mackiewicz
e kundërshtoi këtë pikëpamje në një shënim në fund të romanit të tij. Në të ai deklaroi se
të gjithë njerëzit dhe shqetësimet e tyre mund të përshkruhen në çdo gjuhë, përfshirë
polonishten. Prandaj, është mirë të shkruash në polonisht për personalitete dhe
personazhe që nuk ishin polakë.
Mania e spiunazhit

42 Henry, Olga. 2016 [MA thesis]. The Use of the French Language in Leo Tolstoy’s Novel, War and Peace.
Tuscaloosa AL: University of Alabama. https://ir-api.ua.edu/api/core/bitstreams/6bb93611-c421-4adaa277-be4771b55651/content. Accessed: Dec 18, 2022.
43 Pyzik, Agata. 2012. Ryszard Kapuściński: A Life by Artur Domosławski. The Guardian. 2 Aug.
https://www.theguardian.com/books/2012/aug/02/ryszard-kapuscinski-biography-domoslawskireview. Accessed: Dec 17, 2022.44
44 Jedynie prawda jest ciekawa: Józef Mackiewicz. 2022. https://jedynieprawda.org. Accessed: Dec
17, 2022.
45 Kamusella, Tomasz. 2022. Mysteries of ‘Great Russian Literature.’ Wachtyrz. 16 Sept.
https://wachtyrz.eu/tomasz-kamusella-mysteries-of-great-russian-literature/. Accessed: Dec 19, 2022.46
46 Mackiewicz, Józef. 2007. Od Autora (p. 605). In: Józef Mackiewicz. Sprawa pułkownika
Miasojedowa. London: Kontra.
13
“Ҫёshtja e kolonelit Miasoedov” hapet në vitin 1903 me titullin e librit “Oficeri xhandar
përgjegjës për kalimin kufitar rus me Gjermaninë në Verzhbolov” (Wierzbołów në
polonisht, Wirballen në gjermanisht, Virbalis i sotëm në Lituani).21 Ai po shijon jetën e
një të kamuri me festa pijesh dhe vallëzimi, në rastin më të mirë të mbajtura në qytetin e
tij të lindjes, Vilna. Ndonjëherë, i dhënë pas lidhjeve të dashurisë dhe alkoolizmit,
koloneli Sergei Miasoedov le pas dore detyrat e tij zyrtare, por shërbimi i xhandarëve
është i kënaqur me oficerët e rinj fisnikë dhe marrëzitë e tyre. Me kalimin e kohës,
Miasoedov qetësohet dhe bën emër në kundërspiunazhin ushtarak. Kjo arritje i kushton
atij një grindje fatale me Carin pёrmes Okhranёs (policisё sekrete). Qendrimi i kolonelit
nё procesin e rregullt të ligjit dhe arritja e përfundimeve të bazuara në prova, zhgënjeu
Okhranёn, e cila synonte të etiketonte disa studentë si terroristë të rrezikshëm.
Martesa me një fisnike gjermanishtfolëse, Klara Holstein, familja e së cilës drejton një
resort të suksesshёm në Vilna, i hap Miasoedov një rrugë drejt stabilitetit ekonomik dhe
respektit social. Nga ana tjetër, e dashura e tij e përjetshme Eugenia lehtëson zhvillimin e
një rrjeti lidhjesh të dobishme shoqërore në Shën Petersburg. Është ky rrjet, i cili bind
aksionerët e një kompanie të re transporti me bazë në Libaba për emigrantët e ardhshëm
qё të emërojnë Miasoedov si bashkëkryetar të bordit. Për kënaqësinë e Klarës, këto arritje
lejojnë familjen të zhvendoset në kryeqytetin e Perandorisë Ruse.
I sapoemëruar si Ministër i Luftës në 1909, gjenerali Sukhomlinov kërkon një oficer
adjutant të aftë dhe besnik për të drejtuar zyrën e tij. Miasoedov i përshtatet në mënyrë
të përsosur kёrkesёs. Ministri është i kënaqur. Klara dhe gruaja e tretë e re e ministrit,
Catherine, mahnitëse, e bukur krijojnë një marrëdhënie të përzemërt. Të dyja familjet pa
fëmijë bëhen një qendër e dukshme e jetës së salloneve në kryeqytetin perandorak, duke
përfshirë intrigat shoqërore dhe politike. Për keqardhjen e Klarës, Miasoedov zhvillon
një marrëdhënie personale me Catherine. Ministri duket se nuk e vë re, ose e miraton.
Sukhomlinov punon te Okhrana e Car Nikollës II, gjë që e lejon atë të mbrohet nga
armiqtë dhe konkurrentët e grupeve të tjera për postin ministror. Nga ana tjetër, kjo qasje
te monarku e bën Miasoedov edhe më të vlefshëm për partnerët e tij të biznesit. Ai ёshtё
I kёnaqur nga jeta tё cilёn ai mendon se ia vlen vetëm për ta përmirësuar, kështu mendon
koloneli.
Gjysma e romanit u kushtohet hollёsive të jetës së shkëlqyer në Shën Petersburgun
pararevolucionar. Ishte me të vërtetë një belle epoque për të pasurit e perandorisë. Në
kontrast të mprehtë, gjysma tjetër e librit hapet me një pamje tronditëse mbi trazirat
tragjike të shekullit të 20-të, të cilat Tolstoi dhe Dostojevski nuk jetuan për t’i parë. Në
dijeninë time, nuk ka asnjë roman të vetëm në gjuhën ruse që përshkruan pa probleme
ngjarjet para dhe pas vitit 1917. A ka hasur dikush në një roman rusofon që do të tregonte

47 Verzhbolov na karte Suvalkskoi gubernii. 1906-1913. In: Evreskaia entsiklopediia Brokgauza i Efrona.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Вирбалис#/media/Файл:Brockhaus_and_Efron_Jewish_Encyclopedia_
e14_603-0.jpg. Accessed: Dec 18, 2022.
14
pafundësinë, shpejtësinë dhe tërësinë e paprecedentë të ndryshimit nga një realitet
sociopolitik në tjetrin, siç ilustrohet nga fatet e personazheve të tij? Kjo është një tjetër
arritje e pakënduar e romanit të madh rus të Mackiewicz, i shkruar në polonisht, një nga
disa gjuhët e perandorisë cariste me rëndësi politike dhe kulturore.
Në vitin 1914, Romanovët, si monarkitë e tjera të Evropës, hynë verbërisht në zjarrin e
Luftës së Madhe që do të shkatërronte botën e tyre të vjetër. Miasoedov, trim dhe
vetëmohues patriot, i cili tashmë është tërhequr nga ushtria, kërkon urgjentisht
ripranimin në trupën e oficerëve. Armiqtë e Sukhomlinovit nuk janë në gjendje të
zhgënjejnë përpjekjet e kolonelit për një kohë të gjatë. Lufta tejkalon konsideratat e jetës
civile. Miasoedov lejohet të shërbejë përsëri në forcën e xhandarëve dhe organizon në
mënyrë dinamike kundërspiunazhin përgjatë kufirit gjerman.
Asgjë nuk shkon mbarё pёr synimet fitimtare të Shën Petersburgut. Si zakonisht, para
luftës ushtria u grabit nga furnizuesit dhe grabitet nga gjeneralët dhe nëpunësit e tjerë
civilë. Ofensiva ruse në Prusinë Lindore të Gjermanisë ndalet, ushtria ishte e zhytur në
baltë dhe stuhi, përpara se të kthehet në një katastrofë. Provincat perëndimore të
Perandorisë Ruse janё tkurrur nga Gjermania dhe Austro-Hungaria. Asnjë lloj
propagande nuk mund ta mbulojё kёtё. Duka i Madh Nikolla, i cili komandon forcat ruse,
nuk mund të marrë asnjë përgjegjësi, sepse kjo do të njolloste reputacionin e vetë Carit, i
cili është xhaxhai i tij. Taktika tradicionale antisemite e fajësimit tё hebrenjve “progjermanë” për çdo disfatë ose katastrofë dhe e lejimit të shfryrjes së zhgënjimit social
përmes pogromeve është e pamjaftueshme. Opinioni publik dëshiron një fajtor të
poshtër, veprimet e të cilit do të ‘shpjegonin’ menjëherë serinë e dështimeve ushtarake të
shkaktuara përballë më të mëdhenjve të Evropës.
Më në fund, armiqtë e fuqishëm të Sukhomlinovit dhe armiqtë e Miasoedov në Okhrana
triumfojnë. Ministri humbet postin, ndërsa Miasoedov etiketohet si agjent gjerman.
Aktivitetet e tij kundërspiunazhe paraqiten si ‘provë’ se ai ishte një spiun që punonte për
Berlinin. Në cirilik, emri i vajzërisë së gruas së tij keqinterpretohet si ‘Goldstein’, gjë që
bën të mundur që Okhrana të pretendojë se Miasoedov ka kultivuar në mënyrë aktive
lidhje me inteligjencën e Gjermanisë përmes ‘kanaleve hebraike’, duke përfshirë
kompaninë e transportit që ai ende bashkëkryeson. Lufta lejon masa të veçanta, kështu
që nuk respektohet asnjë proces i rregullt ligjor. Dhe për hir të ‘rёndimit’ të çështjes, i
gjithë materiali gjykues, në kundërshtim me rregulloret procedurale, dërgohet në
Varshavë, ku askush nuk ka njohuri të drejtpërdrejta për Miasoedov dhe postin e tij.
Siç kërkon arsyeja e shtetit, koloneli shpallet fajtor shumё shpejt dhe ekzekutohet me
varje. Por lirimi i bashkëshortes së tij dhe shumicës së partnerëve të tij të biznesit shihet
me sy të keq nga shtypi. Opinioni publik është dyshues. Përfundimisht, asnjë nuk
lëshohet. Në një goditje tjetër ndaj sundimit të ligjit, ata zhvendosen në një vend tjetër të
palidhur në Kovno (Kaunas, sot në Lituani) dhe proceset përsëriten. Në mënyrë të
parashikueshme, tani të gjithë janë shpallur fajtorë dhe shumica janë varur. Dënimi me
15
vdekje i Klarës ndryshohet në mërgim në vendbanimin penal të Ust-Kalamanka në
rajonin Altai, pastaj në kufirin me Mongolinë e Jashtme të Kinës (domethënë, shteti i
sotëm i pavarur i Mongolisë).22
Në këtë pikë, intriga kthehet në jetën e përditshme të Klarës në Siberinë e mbushur me
akull, në një dhomë me qira në një kabinë të thjeshtë fshatarësh, rrënjësisht e ndryshme
nga sallonet luksoze të kryeqytetit. Fatmirësisht, ndryshe nga të dënuarit jo fisnikë, ajo
nuk ka nevojë të punojë dhe qiraja e saj paguhet nga një pension i vogël i dhënë nga shteti.
Pavarësisht stigmës së gruas së një tradhtari, Klara arrin të rindërtojë një jetë normale
duke u afruar me një të dënuar dhe shtetas armik nga Austro-Hungaria, Marian
Szatkowski. Para luftës, ky i ri i shkathët dhe optimist punoi në Vilna si përfaqësues i
Agjencisë Telegrafike të Monarkisë së Dyfishtë (Kaiserlich und Königlich TelegraphenKorrespondenz Bureau). Szatkowski është një fisnik polak-lituanez, me origjinë nga
Galicia. Përveç ndarjes me kujtimet e Klarës për Vilnën, Marian bisedon me të në
gjermanisht dhe polonisht, gjë që mbron fjalët e tyre nga pronarët e fshatarëve
rusishtfolës të kabinës.
Së shpejti Klara dhe Marian martohen dhe planifikojnë një jetë në mërgim siberian. Pastaj
gjithçka ndryshon përsëri në mënyrë dramatike. Revolucioni bolshevik përfshin
Perandorinë Ruse. Për katër vjet të gjata ata luftojnë me urinë, konfuzionin, autoritetet që
ndryshojnë shpesh orientime politike dhe etnike, vetëm për të mbijetuar. Ortodoksia
mbytëse e çnjerëzore e sistemit komunist, ndonjëherë kërkon që Klara të adoptojë një
identitet hebre për të shmangur veten dhe Marianin nga çdo akuzë me origjinë fisnike.
Më në fund, ata arrijnë në qytetin e lindjes së Klarës, Vilna. Shpejt, ajo bëhet kryeqyteti i
pavarur i Lituanisë, Vilnius, përpara se polakët ta marrin atë dhe ta riemёrojnё Wilno.
Për fat të mirë për çiftin që arratiset nga Bashkimi Sovjetik, shteti-komb krejt i ri i Polonisë
lejon biznesin privat. Me shumë kënaqësi, Klara merr përsipër biznesin e familjes së saj,
dhe merr masa që të shkëmbejë çdo fitim dhe kursim në ar. Pas dekadës së pasluftës ose
hiperinflacionit të shfrenuar, ajo nuk u beson mё parave prej letre. Në të kundërt, Marian
i sjellshёm shpejt bëhet një nëpunës civil i respektuar dhe shumë i pëlqyer, drejton
shërbimin telegrafik të qytetit (Polska Agencja Telegraficzna) dhe ftohet të takojë të gjithë
funksionarët e shquar të rajonit.
Klara mban për vete dhe kënaqësitë e vogla të jetës, ende e frikësuar se akuzat e rreme të
vitit 1915 për tradhti të lartë mund të pllakosin përsëri familjen e saj. Në të vërtetë njerëzit
nuk harrojnë, edhe nëse perandoritë bien në zjarrin e luftërave botërore dhe sistemet
politike ndryshojnë brenda natës. Thashethemet vazhdojnë, jetojnë. Librat mbi aferën
famëkeqe Miasoedov vazhdojnë të dalin nga shtypi në shumë gjuhë. Mania e spiunazhit
të Luftës së Madhe nuk ka pushuar kurrë. Gjatë viteve 1930, gjyqet e hapura, spastrimet

48 Solnin, Al. 1917. Kak shpionil i byl poiman Miasoedov. Odessa: A. A. Ivasenko and Trud.
16
politike dhe kampet e përqendrimit u bënë normë e ditës nga Berlini në Moskë dhe nga
Riga në Athinë.
Në tremujorin e fundit, në romanin e Mackiewicz, godet një tjetër tragjedi e shekullit të
20-të, Lufta e Dytë Botërore. Wilno ndodhet në një nga humnerat gjeopolitike të këtij
konflikti të ri. Së pari, sovjetikët pushtojnë qytetin në përputhje me paktin Hitler-Stalin.
Wilno polak shndërrohet në Vilna rusofone. Marian dhe Klara e dinë mirë se kampet
sovjetike të gulagëve janë shumë më vdekjeprurëse dhe çnjerëzore se paraardhësit e tyre
caristë. Gjatë katër viteve të ashpra të bredhjeve të tyre nëpër Rusinë Bolshevike, çifti
dëshmoi bashkimin nё një bote të re sovjetike. Ata nuk ushqejnë iluzione për Bashkimin
Sovjetik, i cili është i vendosur të shkatërrojë borgjezinë si klasë dhe çdo komb që nuk
dëshiron të shpërndahet në oqeanin e popullit sovjetik pa klasa. Por tani Klara dhe
Marian janë plakur dhe nuk kanë qëndrueshmërinë e duhur për t’u larguar vetë nga
pushtimi sovjetik. Për fat të mirë, Moska ia kthen qytetin e tyre të lindjes Lituanisë, kështu
që bëhet përsëri Vilnius. Megjithatë, në një kohë të shkurtër, sovjetikët pushtuan të gjithë
Lituaninë si republikën e re socialiste sovjetike të shtetit komunist.
Në këtë fazë, origjina etnike gjermane e Klarës, siç përcaktohet përmes legjislacionit të
Rajhut të Tretë, është e dobishme. Një marrëveshje e fundit sovjeto-gjermane për këtë
çështje parashikon që ata mund të largohen për në Perëndim. Marian heziton, sepse në
atё kohё nё Poloni të zbulohesh ose ta quash veten gjerman është parë si tradhti.
Rezistenca polake e bashkuar dëshiron të ‘likuidojë’ Marianin. Duket se ata i pret një fat i
ngjashëm me fatin e burrit të saj të parë Miasoedov. Klara pyet veten nëse është një
mallkim që ajo i bëri Marianit dhe vetes, duke u përmbajtur nga rivarrosja e mbetjeve të
Miasoedov pa ceremoni në mjediset e Kështjellës së Varshavës. Pas Luftës së Madhe, ajo
preferoi të linte të kaluarën.
Çifti gjen një pushim nga lufta e re në qytetin e Dresdenit, që ndodhet në mes të
Gjermanisë. Në fund të Luftës së Dytë Botërore, Dresdeni mbushet me refugjatë nga
Perëndimi dhe Lindja. Një thashethem kalon nga goja në gojë se një hallë e kryeministrit
britanik Winston Churchill jeton fshehurazi në qytet, çka do të thotë se Dresdeni do të
shpëtohej nga bombardimet aleate. Megjithatë Klara ka një dëshirë për të ikur përsëri, më
në perëndim, këtë herë në Zvicrën neutrale. Marian është shumë i vjetër dhe i pafuqishëm
për t’u kujdesur. Klara e shkathët organizon gjithçka vetë. Së pari, në mes të shkurtit 1945,
siguron pasaporta të rreme nga një falsifikator në Pragë. Ai rezulton të jetë një emigrant
rus i bardhë. Shokët e tij e njohin Klarёn si ‘të venë e tradhtarit Miasoedov’. Kjo ngjarje
vonon prokurimin e pasaportave për disa ditë, duke e mbajtur atë në kryeqytetin rajonal
të Protektoratit gjerman të Bohemisë dhe Moravisë.
Kjo vonesë i shpëton jetën Klarës. Ndërkohë, Marian vdes në ferrin e stuhisë së zjarrit, në
të cilën bombardimet e pamëshirshme të avionёve aleatë rrafshojnё Dresdenin gjatë
mungesës së Klarës. Nuk ka asgjë dhe askush për t’u kthyer. Klara vazhdon të ikë nga
Ushtria e Kuqe që përparon. Romani e largon atё në qendër të Vjenës. Fluturimi nuk
17
mbaron kurrë. Ajo nuk e di atëherë se ky qytet së shpejti do të bjerë në duart e sovjetikëve.
Klara – me të drejtë – ka shumë frikë prej tyre pas asaj që Marian dhe ajo përjetuan në
Rusinë revolucionare në duart e bolshevikëve.
A mund ta lërë e kaluara të qetë të tashmen, ju lutem?
Mackiewicz e përfundoi dorëshkrimin e romanit në vitin 1961, ose në vitin e krizës
kubane. Gjysmë dekade më parë, Ushtria e Kuqe kishte pushtuar Hungarinë për të
parandaluar largimin e vendit nga Blloku Sovjetik. Një vit pas botimit të përkthimit
gjerman të romanit, në 1968, tanket sovjetike u futën në Pragë. Ndërkohë komunistët
aziatikë me mbështetjen sovjetike dhe kineze pushtuan Korenë e Veriut dhe të gjithë
Vietnamin, së bashku me Kamboxhian dhe Laosin. Shkrimtari nuk jetoi për të parë fundin
e komunizmit në Evropë dhe shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik. Nëse do ta kishte parë,
ndoshta Mackiewicz më në fund do të kishte deklaruar se “Ҫёshtja e kolonelit
Miasoedov” tashmë u bë një roman historik. Që historitë e rrëfyera dhe temat e trajtuara
në roman i përkasin me siguri të kaluarës.
Por aktualisht, pas tre dekadave kaq kalimtare të paqes, stabilitetit, demokracisë,
respektimit të të drejtave të njeriut dhe prosperitetit në Evropën postkomuniste, historia
ka kapur banorët gjithnjë e më të vetëkënaqur të kontinentit. Në vitin 2014, Klarat dhe
Marianёt e rinj u larguan nga Republika Autonome e Krimesë e Ukrainës dhe rajonet
lindore të vendit, të pushtuara nga trupat ruse. Tetë vjet më vonë, në vitin 2022, në
mbarimin e dimrit u desh të iknin nga një tjetër pushtim rus. Kjo luftë neoperandorake
ruse ndaj Ukrainës paqësore vazhdon pothuajse në shkallë kontinentale. Raketat, dronët
dhe avionët luftarakë rusё shkatërrojnë të gjithë infrastrukturën thelbësore civile në të
gjithë Ukrainën, së bashku me rrethet e banuara. Miliona ukrainas përpiqen t’u shpëtojnë
krimeve të luftës, gjenocidit, urisë, etjes dhe të ftohtit që ushtritë ruse lënë pas tyre. Ata
ikin drejt perëndimit, në Bashkimin Europian.
Klarat dhe Marianët e mundshëm dridhen në Gjeorgjinë dhe Moldavinë fqinje, tremben
se radha e tyre mund të vijë së shpejti. Është koha e fundit që të rilexojmë rastin e kolonelit
Miasoedov dhe të braktisim çdo iluzion të rremë për Rusinë e sotme. Ky vend i madhësisë
së perandorisë me ambicie perandorake dhe koloniale u shndërrua përsëri në një regjim
totalitar çnjerëzor. Mania e spiunazhit është atje në rritje. “Agjentët e huaj” vendas ndotin
mendjet e rusëve dhe duhet të çrrënjosen. Kremlini gjakatar është në kërkim të mirazhit
neo-perandorak të një bote të pastër ortodokse ruse, edhe nëse kjo do të përfshinte një
Armageddon bërthamor për globin. Çfarë ka ndryshuar nga koha kur sovjetikët ishin
gati të asgjësonin botën në emër të një të ardhmeje rrezatuese komuniste për njerëzimin?
Kështu që të gjithë mund të jenë të lumtur, që do të thotë të vdekur të lumtur, në
përputhje me doktrinën MAD (Shkatërrimi i Siguruar i Ndërsjellë)?
18
Në ekzekutimin e tij de facto, komunizmi sovjetik është si bota e sotme ruse (ose rashizmi,
domethënë fashizmi rus): vdekjeprurës i mërzitshëm, tjetërsues, vrasës, i çrregullt, i
gënjeshtruar, i përgjakshëm dhe i qelbur. Bota duhet të ketë frikë nga Rusia, sepse rusët
ende janё të paaftë për të mahnitur njerëzimin me vepra tё mёdha për të mirën e të gjithë
njerëzve. Tolstoi dhe veçanërisht Dostojevski mund ta kishin marrë me mend këtë, por
kurrë nuk do të kishin guxuar të shkruanin asnjë fjalë për parandjenjën e tyre të errët. Për
fat të mirë për sundimtarët e tyre në Moskë, lexuesit rusë nuk kanë qasje në këtë roman
vërtet të madh rus, domethënë ‘Ҫёshtja e kolonelit Miasoedov’ të Mackiewicz. Ata nuk
do të dinë më mirë.
Ky roman mund të krahasohet në mënyrë të arsyeshme vetëm me arritjet kulmore të
letërsisë poliglote dhe multietnike (post-) austro-hungareze, ndoshta të mishëruara më
së miri nga vepra e Joseph Roth. Ashtu si jeta e hershme e Miasoedov, edhe shkrimtari
austro-hungarez është i lidhur me një vendkalim tjetër kufitar para Luftës së Madhe,
domethënë në kufirin midis Monarkisë së Dyfishtë dhe Rusisë cariste, në qytetin lindor
të Brody (sot në Ukrainë). Ngjashëm me gjysmën e parë të romanit të Mackiewicz i cili
ishte një lamtumirë e gjatë ndaj Rusisë perandorake, romani më i njohur i Roth Radetzky
March (1932) ofron një elegji për Monarkinë e Dyfishtë. Në romanin e tij të vitit 1929
profeti i heshtur Roth përshkruante krijimin dhe ardhjen e revolucionit bolshevik, së
bashku me ndikimin e tij të menjëhershëm në jetën e njerëzve të zakonshëm.
Për më tepër, udhëtimi i gjatë katërvjeçar i Klarës dhe Marianit nga Rusia bolshevike në
Poloninë e pasluftës pasqyrohet në romanin e titulluar profetikisht të Roth “Fluturimi pa
fund” (1927). Nuk është për t’u habitur, libri skicon një fluturim të ngjashëm drejt
perëndimit të personazhit kryesor, i cili filloi në vitin 1916 në qytetin siberian rus të
Irkutskut dhe përfundoi në 1926 në Paris. Për fat të mirë për Roth, ai vdiq në kryeqytetin
francez në vitin 1939, pak para shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore. Autori kishte një
parandjenjë të qartë për një lufte tjetër botërore dhe për asgjësimin e hebrenjve të Evropës,
por ndryshe nga Mackiewicz ai nuk mundi të dëshmonte nga dora e parë këtë tmerr, i
cili përcakton shekullin e errët të 20-të.
Nëntor 2022 dhe Maj 2025
Pёrktheu: Bardhyl Selimi, 10 maj 2025