SI U KOLONIZUA PRESHEVA ME SERBË?

Read Time:22 Minute, 0 Second

Nga Nehat Hyseni

“Nga Presheva, Turqit (domethënë Shqiptarët, vërejtje e N.H.) filluan të shpërnguleshin në Turqi gjatë luftërave ballkanike, dhe ky emigrim zgjati deri në vitin 1965. Paralelisht me këtë, ndodhi procesi i kolonizimit të popullsisë serbe nga rajonet pasive, të cilët morën tokë të braktisur prej rreth 5 ha secili”. (Mr. Tomislav dhe Prof. Svetislav Petrović: “Preševo, istorija i sudbina”, f. 13, Jagodina, 2009.) (“Forum B92”) Shkruan: Nehat Hyseni Presheva u “çlirua” nga turqit në të njëjtën ditë me Kumanovën dhe Tetovën, pra më 16 gusht 1912, nga një grup kryengritësish shqiptarë që ishin përqendruar në Shkup (rreth 35,000). Ushtria turke u tërhoq nga këto vende pa qëlluar asnjë plumb, pra pa asnjë rezistencë. (Shih: Shukri Rahimi: Vilajeti i Kosovës, f. 186, Prishtinë). Gjatë verës dhe fillimit të vjeshtës së atij viti të stuhishëm 1912, shqiptarët po përballeshin me një fitore të madhe mbi sundimin turk prej gati pesë shekujsh, por në të njëjtën kohë ata ishin në krye të rrezikut nga shtetet ballkanike: “Lufta e Parë Ballkanike de jure ishte një luftë kundër Perandorisë Turke, por de facto ajo ishte një luftë shfarosëse kundër shqiptarëve” (Prof. Dr. Xheladin Shala” Çështja e shëtër dhe Diplomacia Serbe 1912-1913, Prishtina, 2006). Ky terror filloi në të gjitha territoret që tashmë ishin braktisur nga Turqia, që u përshkrua në mënyrë shumë korrekte edhe nga socialdemokrati dhe humanisti i njohur serb, Dimitrije Tucoviq, në librin e tij “Serbia dhe Shqipëria” (Srbija i Arbanija, Beograd, 1914). Serbia nga Lufta e parë Ballkanike pothuajse u dyfishua, meqë, fitoi reth 82% të territorit të saj dhe 55% të popullsisë së saj. Presheva bie nën Serbi, në vend të sundimit të mëparshëm turk. “Në atë kohë, Presheva kishte rreth 600 shtëpi, nga të cilat 570 ishin arnautase dhe rreth… 30 shtëpi serbe” Pra, raporti i popullsisë shqiptare në atë kohë ishte 570 shtëpi, domethënë 95%, krahasuar me 30 shtëpi serbe 5%. Kjo ishte situata e atëherëshme e përbërjes etnike të popullsisë që nga viti 1912, pra para fillimit të emigrimit të shqiptarëve në Turqi, dhe paralelisht me këtë rodhi edhe procesi i kolonizimit të Preshevës nga serbët. “Imigrimi i parë masiv i serbëve filloi në vitin 1912 pas luftërave ballkanike, nga Pçinja, rrethina e Vranjës, Bujanoci dhe Poljanica” (Mr.T. dhe Prof. S. Petroviq: Preševo, istorija I sudbina, f. 16). Pastaj, autori numëron origjinën e familjeve serbe të vendosura rishtas: “Nga Pçinja e Epërme, emigruan: Jovanoviqët, Stojkoviqët dhe Popoviqët; nga Shainci, Dejancët ose Gogincët nga fshati Dejanc, Stankoviqët nga Vlladoci, Nikoliqët nga Gornja Trnica, Arnautovcët nga Jabllanica, Borinarcët nga Vaganac, Mishincët nga Brbaci, Dudincët (Serafini) nga Novo Selo, Mirarcët nga Vladovaci, etj. Stankoviqët ose Kalajxhiqët nga Sejaci, Vuçkoviqët nga Meçkovec, Jovanoviqët (Disa dhe Stanko) nga Tubuzdi, Arsiqët nga Zbevci, Iliqët nga Stançevci, Stojanoviqët nga Gradnja, Ivanoviqët nga Kërshevica”, (Ibid. fq. 16) Pra, serbët që u shpërngulën në Preshevë përmes kolonizimit, gjegjësisht duke marrë shtëpi falas dhe reth 5 ha tokë, ishin nga fshatra të ndryshme të Pçinjës. Diversiteti i origjinës së tyre i bënte shumë të veçantë këta banorë të ri të Preshevës. Ata ndryshonin shumë si në natyrë, poashtu edhe në sjelljen e tyre në përgjithësi, si dhe në qëndrimin e tyre ndaj popullsisë vendase (shqiptare). Dhe ndërsa disa e mësuan shqipen dhe u shoqëruan e u bënë miq me shqiptarët, të tjerët kishin një qëndrim refuzues dhe të neveritshëm. Megjithatë, ne nuk i kushtuam vëmendje analizimit më të detajuar të trashëgimisë kulturore të serbëve që erdhën në Preshevë. Ndërsa, nga ana tjetër, shqiptarët vendas, të cilët jetonin në fshatra, d.m.th. të lidhur me gjak, dhe gjithashtu për shkak të shekujve të jetesës së përbashkët, ata përfaqësonin një njësi kulturore mjaft kompakte, dhe kishin zakone dhe mentalitet përafërsisht të njejtë. Por, për këtë do të flasim më hollësisht në një kohë tjetër. “Pas largimit të turqve, serbët erdhën këtu ose të organizuar nga shteti, në formën e kolonizimit të një vendi pothuajse të shkretë, ose spontanisht, shumë familje, pothuajse të plota, erdhën këtu nga zonat më pasive rreth Vranjës dhe Pçinjës, si dhe nga vende të tjera…” (“Preševo, istorija i sudbina”, f. 118) Prandaj, u aplikuan dy mënyra të vendosjes së serbëve në Preshevë: përmes kolonizimit, d.m.th. veprimit të organizuar të shtetit për t’u dhënë kolonistëve serbë falas shtëpi dhe tokë të banorëve vendës (shqiptarve). Autorët kanë deklaruar origjinën e saktë të të familjeve të serbëve që u vendosën në Preshevë, nga rajone pasive dhe shumë të varfra, të cilat ishin në një nivel zhvillimi pakrahasueshëm më të ulët se mjedisi i ri, d.m.th. Presheva. Për shkak të rëndësisë së madhe të çështjes së trendeve të popullsisë dhe strukturës së tyre kombëtare, arsimore dhe sociale, të dhënat për Preshevën i përpunova sipas të gjitha regjistrimeve të mëparshme, deri në regjistrimin e fundit të 31 marsit 2002. Të dhënat statistikore nga secili regjistrim paraqesin bazë për analizë shkencore të lëvizjeve migratore të popullsisë në periudha të ndryshme kohore, të cilat duhet të analizohen brenda kushteve ekzistuese socio-historike dhe politike të periudhës së caktuar. Siç do ta shohim, në fund të fundit, përmes analizës sonë të mëtejshme në kapitujt vijues të punimit tonë, grupe të caktuara etnike ndryshojnë në periudha të caktuara kohore, siç është situata me romët dhe turqit. Pa i studiuar dhe analizuar me kujdes kushtet shoqërore dhe përgjithësisht politike të periudhave të dhëna, laikët që përdorin këto shifra statistikore nuk do të jenë në gjendje t’i shpjegojnë drejtë këto fenomene zhoqërore, siç është, për shembull, rasti me autorin prof. Svetislav Petrović, i cili nuk mund ta shpjegojë situatën e turqve në regjistrimin e vitit 1961 dhe nxjerr një përfundim të gabuar për “asimilimin” e supozuar të tyre! Prandaj, pa një qasje serioze dhe kompetente shkencore ndaj studimit të fenomeneve shoqërore në përgjithësi, si dhe trendeve të migrimit dhe ndryshimeve në numrin e grupeve etnike sipas regjistrimeve të popullsisë, mund të arrihen përfundime krejtësisht të gabuara dhe absurde (më shumë për këtë në kapitullin “Rreth turqëve dhe shqiptarëve”). Prandaj, Unë përgatita tabelat, të cilat i përpunova duke shtuar në secilën nga një kolonë me përqindje (%), me të dhëna mbi popullsinë sipas përkatësisë fetare dhe përkatësisë së gjuhës amtare, sipas regjistrimit të vitit 1921 dhe 1931, me qëllim që të shihet lëvizja krahasuese e popullsisë në atë periudhë dhjetëvjeçare, si dhe ndryshimet në strukturën kombëtare të popullsisë, zvogëlimi i popullsisë myslimane dhe rritja e popullsisë ortodokse në Preshevë, më shumë se dyfish, dhe në një shkallë më të vogël në Bujanoc, Bilaç dhe Zhunicë. Ndërsa nga ana tjetër, popullsia e dy vendbanimeve serbe, pra fshatrave të Pçinjës, përkatësisht: Shajincë dhe Klinovac, përgjysmohet numri i tyre (krahaso tabelën 1 dhe tabelën 2). Këto të dhëna i mblodha në gjatë qëndrimit tim për studime shkencore në Beograd, nga Instituti Federativ dhe Republikan i Statistikave, veçanërisht për periudhën midis dy luftërave botërore. Është interesante të thuhet se regjistrimi i parë dhe i vetëm, si në Jugosllavinë e Vjetër ashtu edhe në atë të Titos, i cili u krye në janar (31 janar), ishte regjistrimi i vitit 1921, dhe në parathënie u përmendën vështirësitë për shkak të motit të ftohtë dhe kushteve të dimrit, si dhe transportit të dobët, dhe regjistruesit hasën në vështirësi të shumëti. Të gjitha regjistrimet e tjera, përveç regjistrimit të vitit 1948, i cili u mbajt më 15 mars, u mbajtën më 31 mars. Pra, në fillim të pranverës, kur puna në terren nuk ishte ende në kulmin e saj, regjistruesit e kishin më lehtë të hynin në terren. Unë i fotokopjova me kujdes materialet për Preshevën, që nga regjistrimi i parë në Serbi në vitin 1820 e deri në regjistrimin e fundit të 31 marsit 2002, dhe i lidha ato në 21 libra, disa prej të cilave i kam botuar deri më tani. E mora përfaqësimin e popullsisë sipas përkatësisë fetare, sepse mendoj se na jep një pamje të lëvizjes së popullsisë së etnive të ndryshme, pasi vetëm shqiptarët dhe turqit ishin të besimit mysliman, nga njëra anë, dhe serbët ishin ortodoksë, ndërsa kishte relativisht pak katolikë. Duke marrë parasysh faktin se regjistrimet e popullsisë nga viti 1921 dhe 1931 nuk kanë të dhëna mbi përbërjen kombëtare të popullsisë, paraqita të dhëna mbi popullsinë sipas fesë dhe gjuhës amtare. Sepse në regjistrimin e popullsisë të vitit 1921, “etnia” mund të përcaktohej vetëm në mënyrë indirekte, d.m.th. përmes të dhënave mbi gjuhën amtare ose fenë. Prandaj, pyetja “kombësia” në pyetësorin e atij regjistrimi (viti 1921) nuk u përfshi. Regjistrimi i Serbisë nga viti 1874 nuk e kishte këtë rubriké mbi kombësinë, domethënë mbi përkatësinë kombëtare, kurse në të gjitha regjistrimet e popullsisë nga viti 1884 deri në vitin 1910 kishte një pyetje në lidhje me gjuhën amtare dhe fenë (p.sh. në vitin 1900 pyetja shkruhej: “Cila është gjuha e tij amtare?”). Megjithatë gjuha “arnaute” (shqiptare) nuk figuronte, por kishte “gjuhë amtare” si vijon, citoj: “serbe, gjermane, hungareze, rumune (vllahe), greke, turke, frënge, italiane, cigane, etj.” (shih: Regjistrimi i popullsisë në Mbretërinë e Serbisë i 31 dhjetorit 1900, pjesa e dytë, Beograd 1905). Kur bëhet fjalë për regjistrimin e popullsisë, le të përmendim edhe se, për shembull, para Luftës së Parë Botërore, regjistrimet e popullsisë në të gjitha vendet e botës kryheshin çdo dhjetë vjet, në vitin që mbaronte me zero, dhe dita e regjistrimit ishte zakonisht dita e fundit e vitit, 31 dhjetori. Regjistrimi i Mbretërisë së SKS i vitit 1921 u shty për shkak të “arsyeve teknike” në 31 janar, ndërsa nga viti 1931 të gjitha regjistrimet e tjera u mbajtën më 31 mars, përveç regjistrimit të vitit 1948, i cili u mbajt më 15 mars. I përmenda këto detaje reth regjistrimit të popullsisë, për arsye se në tekstin e mëposhtëm do të merremi me të gjitha regjistrimet e kryera deri më tani në Jugosllavi dhe Serbi. Tabela 1. Popullsia e Qarkut të Preshevës sipas fesë sipas Regjistrimit të Popullsisë së Mbretërisë Serbe, Kroate dhe Sllovene e datës 31 janar 1921. Burimi: Regjistrimi i Mbretërisë së SKS e vitit 1921, Beograd, faqe 102. Tabela 1 tregon se më 31 janar 1921, pra 9 (nëntë) vjet pas ndërrimit të sundimit turk (16 gusht 1912) në Preshevë, që kur filloi lumi i emigrimit të shqiptarëve dhe turqve në Turqi, Presheva kishte asokohe 89.2% myslimanë, nga të cilët 3633 shqiptarë, ose 77.84%, 323 turq, ose 5.43%, dhe 661. serb ose 11.11%, dhe 5.63% “të tjerë”. Tabela Nr. 2. Popullsia e Qarkut të Preshevës sipas gjuhës amtare, sipas Regjistrimit të Popullsisë së Mbretëria Serbe, Kroate dhe Sllovene, e 31 janarit 1921 Burimi: Regjistrimi i Mbretërisë së SKS e vitit 1921, faqja 103, Beograd Shënim: Të gjitha tabelat janë bërë sipas tabelave origjinale të Regjistrimit të Popullsisë dhe emrat e vendbanimeve dhe komunave janë marrë nga tabelat origjinale, dhe drejtshkrimi ndryshon, për shembull, Biljača është Bilaç, Šajince është Shaincë dhe Žujince është Zhunicë. (1921) Në Bujanoc kishte 4,807 ose 58.3% myslimanë dhe 3434 ose 41.7% ortodoksë; në Bilajë: 3,453 ose 72.51% myslimanë dhe 1,309 ose 27.49% ortodoksë; Në Zhunicë kishte 2,646 ose 76.19% myslimanë, dhe 826 ose 23.78% ortodoksë. Kjo strukturë e popullsisë do të ndryshojë rrënjësisht në regjistrimin e vitit 1931, përkatësisht: pjesëmarrja e popullsisë myslimane në katër vendbanimet e përmendura do të ulet: në Preshevë nga 89.42% në 76.08%, pra me 13.34%; (ose relativisht me 124%); në Bujanoc, ky trend është disi më i ulët, ndërsa në Bilaç dhe Zhunicë është afërsisht i njëjtë me atë në Preshevë. (shih tabelën nr. 3). Tabela Nr. 3. Popullsia e Qarkut të Preshevës sipas fesë, sipas Regjistrimit të Mbretërisë së Jugosllavisë më 31 Marsi 1931 Burimi: Rezultatet përfundimtare të Regjistrimit të Mbretërisë së Jugosllavisë nga 31 Marsi 1931, Banovina e Vardarit, Rrethi i Kumanovës, Seksioni i Preshevës, Libri II, faqja 104, Beograd, 1938. Tabela nr. 2 tregon ndryshime të mëdha në përbërjen e popullsisë sipas përkatësisë fetare. Popullsia myslimane e Preshevës zvogëlohet nga 89.42% në 76.08%, pra me 13.34%. Ndërsa, nga ana tjetër, përqindja e popullsisë ortodokse rritet më shumë se dyfish, pra nga 629 ose 10.57% e popullsisë në vitin 1921, në vitin 1781 ose 23.67%. Nëse shikojmë situatën e lëvizjeve të popullsisë në fshatrat e Pçinjës, p.sh. në fshatin Shajincë, numri i banorëve u përgjysmua, nga 2,925 në vitin 1921 në 1510. Situata është pothuajse plotësisht e njëjtë me Klinovecin. Popullsia e Klinovcit u ul nga 3,895 në vitin 1921 në 2,281 në vitin 1931. Ndërsa në vendbanimet e tjera: Biljaça, Zhujinca, Klenike dhe Levosoje, numri i banorëve nuk po zvogëlohet, por përkundrazi, ata tregojnë tendenca të rritjes së tyre. Shtyhet pyetja: ku shkoi popullsia e dëbuar e Shajincit dhe Klinovcit? Përgjigja është më se e qartë: me shumë mundësi shumica dërrmuese e tyre u vendosën në Preshevë dhe Bujanoc, ndërsa sigurisht më pak në Bilaç dhe Zhunicë. Prandaj, ata u bënë banorë të rinj të Preshevës dhe Bujanocit, dhe më pak në Bilaç dhe Zhunicë. Këtë e tregon edhe numri i banorëve të Preshevës, i cili u rrit nga 5,952 në vitin 1921 në 7,525, pra me 1,573 banorë, ose 26.42%. Edhe pse në regjistrimin e vitit 1931 kishte në pyetësor edhe një pyetje në lidhje me “përkatësinë etnike”, ato rezultate nuk u publikuan në atë kohë. Ndërsa, nga ana tjetër, përbërja kombëtare e popullsisë së rajonit të Preshevës mund të gjurmohet përmes tabelave të “gjuhës amtare”. Maqedonishtja – e 19-ta ose 0.04%; Hungarishtja – e 6-ta ose 0.02%; Gjermanishtja – e 5-ta ose 0.01%; Arnautski – 17305 ose 38.97% dhe të tjerë 3348 ose 7.54%. Paralelisht me emigrimin intensiv të shqiptarëve në Turqi, u zhvillua procesi i vendosjes së serbëve në këto zona, duke zënë shtëpitë dhe pronat e tyre, të cilat shteti ua shpërndau falas. Që nga viti 1912, që nga Luftërat Ballkanike, Lufta e Parë dhe e Dytë, deri në vitin 1966, pra deri në zëvendësimin e Aleksandar Rankoviqit, procesi i emigrimit të shqiptarëve në Turqi vazhdoi vazhdimisht dhe me intensitet të pazvogëluar. Që në vitin 1916, Shaip Efendia nga mëhalla e Mutishve (stërgjyshi im nga nëna) u shpërngul me djalin e tij të madh, Osmanin dhe Qeveria turke i vendosi ata në rajonin e Anadollit, në Dijarbakır. Por pas një kohe të shkurtër ata u likuiduan nga një dorë e panjohur, dhe mjegullnaja e sekretit të vrasjes së tyre nuk është hequr ende. Shtëpia e tyre banohej nga Vidosav, përballë “kozarit” dhe është ende në gjendje relativisht të mirë. Pastaj, në vitin 1924, Qemajl Begu u dëbua me gruan e tij (hallën tonë) Nexhibe, motrën e gjyshit tonë Zeqirjah, dhe shtëpia e tyre u ble nga postieri Rade. Ata u vendosën në Stamboll. Reth dëbimit të shqiptarëve me dhunë nga autoritetet shtetërore e policore serbe gjatë asaj periudhe, nevoiten hetime dhe studimet të veçanta. Serbët erdhën në Preshevë dhe morën shtëpi dhe toka falas, ndërsa pati edhe raste kur i blenë të njëjtat. “Familjet thjesht vinin këtu dhe merrnin shtëpi dhe tokë falas, ose i blinin ato, duke zhvendosur këtu gjithçka që i kishte lidhur historikisht, emocionalisht dhe nga mënyra e jetesës deri në atë kohë (Ibid., f. 118). Me zëvendësimin e qeverisë turke me atë serbe, emigroi edhe shtresa e arsimuar shqiptare e asaj kohe, dhe struktura arsimore e popullsisë ndryshon radikalisht në favor të popullsisë serbe, dhe kuptohet, në dëm të popullsisë shqiptare. Shkollat që ishin në gjuhën turke u mbyllën, dhe u hapën ekskluzivisht shkolla në gjuhën serbe. Së shpejti, struktura shoqërore e popullsisë ndryshon: ish-çivçitë dhe shërbëtorët do të marrin shtëpi dhe tokë falas nga qeveria, të cilat u merren shqiptarëve të pasur të shpronësuar, duke i shtuar kësaj edhe përjashtimin e dhunshëm të shqiptarëve nga administrata dhe jeta politike në përgjithësi. Pra shqiptarët e asaj kohe ishin në një nivel shumë më të lartë kulture dhe në përgjithësi në një gjendje më të mirë dkonomike se serbët. “Arnautët jetojnë, në përgjithësi, më mirë se serbët; Shtëpia e tyre është e rregulluar si një shtëpi në qytet. Është shumë e rrallë që një shtëpi arnaute të mos ketë dyshekë dhe jorganë, dhe ka disa që kanë dhoma mysafirësh me shilte dhe minderliqe. Të gjithë veshin rroba të bëra vetëm prej pëlhure të butë pambuku; gratë veshin pëlhurë dhe mëndafsh. Edhe pse është pothuajse e njëjtë, arnautët janë gjithashtu mjaft të ndryshëm nga serbët në kostumet e tyre. Njerëzit sillen shumë më mirë se serbët; shumë prej tyre veshin edhe çojë, dhe veshjet e grave të tyre janë sipas modës aktuale turke, të qytetit: shalvarë dhe ferexhe me jashmakë. Gruaja shqiptare nëse është në punë, në fushë, mbulohet me një boshçë ose çarshaf”. (J.H. Južna Stara Srbija, Preševska Oblast, 1913. Beograd, f. 146). Megjithatë, me heqjen e shkollave të mëparshme turke dhe përjashtimin e përgjithshëm të shqiptarëve nga administrata dhe jeta politike e asaj kohe, prapambetja e tyre e madhe ndodh edhe në fushën e arsimit, dhe ka një rritje të menjëhershme të numrit të analfabetëve, veçanërisht në mesin e popullsisë femërore shqiptare, gjë që mund të shihet nga tabela e mëposhtme. Tabela 4. Shkrimi dhe leximi i popullsisë së qarkut të Preshevës sipas regjistrimit të vitit 1931 Burimi: Rezultatet përfundimtare të regjistrimit të Mbretërisë së Jugosllavisë nga 31 marsi 1931, Banovina e Vardarit, rrethi i Kumanovës, qarku i Preshevës, Libri III, Beograd, 1938 Zakonet e shqiptarve ishin rrënjësisht të ndryshme nga zakonet serbe, të cilat vinin “vise të shkreta” dhe prishën radikalisht mënyrën e mëparshme të jetesës së vendasve, sepse “Arnautët janë të qetë në biseda dhe flasin shumë pak; qeshin shumë pak dhe rrallë me zë të lartë; kjo nuk është e përshtatshme për ta, dhe ata e përçmojnë këdo si ai dhe e konsiderojnë atë një person të keq” (Ibid . f. 146). Mr. T. Petroviq përmend vizitën e konsullit Stanković në Preshevë të asaj kohe, ku ai deklaroi: “Serbët u shërbejnë arnautëve më të pasur si çifçinjë dhe shërbëtorë, duke kultivuar tokën e tyre për një pagë të caktuar ose në natyrë. Serbët në këtë qytet janë thjesht të varfër”(Po aty). Është veçanërisht e nevojshme të studiohet nga një aspekt sociologjik se çfarë përbënin ato ndryshime që i cekëm më lartë si dhe aspektet socio-psikologjike të atyre ndryshimeve “të trazuara” dhe radikale e të thella kulturore dhe etnike të asaj kohe. Nevojitet një hulumtim i veçantë shkencor për këtë. Është veçanërisht e nevojshme të studiohet nga një aspekt sociologjik se çfarë përbënin realisht ato ndryshime, si dhe aspektet socio-psikologjike të atyre ndryshimeve kulturore dhe etnike. Sigurisht, janë të domosdoshme kërkime të veçanta shkencore për këtë dukuri. Si fëmijë, kemi dëgjuar shumë histori nga gjyshërit tanë për frustrimin e tyre të asaj kohe të tmerrëshme dhe për presionin e padurueshëm të shtetit mbi ta, i cili shkaktoi emigrimin e tyre të dhunshëm dhe shumë intensiv në Turqi. Vendosja e mënyrës së tyre të jetesës, e cila ishte rrënjësisht e ndryshme nga zakonet dhe mënyra e përgjithshme e jetesës së popullsisë vendëse shqiptare, të cilën e rrëfejnë shqiptarët, prishi në thelb “qetësinë” e tyre, dhe unë do të përmend vetëm disa prej tyre: • Futja e përdorimit dhe pirjes së alkoolit në kafene është një ndryshim i dukshëm. Domethënë, deri atëherë, kafe-çajtoret shërbenin ekskluzivisht çaj, kafe dhe salep, pra ekskluzivisht pije joalkoolike. Rakia filloi të shërbehej dhe të pihej në kafene, dhe njerëzit e dehur filluan të ishin një pamje e shpeshtë në rrugë, veçanërisht gjatë orarit fetar. Kjo rrezikoi seriozisht lëvizjen e popullsisë femërore shqiptare, e cila në atë kohë ishte “e mbuluar”, dhe lëvizja e tyre duhej të shoqërohej nga një burrë. Pra, mbrëmjet paqësore, rehatia dhe qetësia tashmë kishin marrë fund! • Mbajtja e dasmave serbe në rrugë është një “risi” në kuptimin kulturor që lindi me mbërritjen e serbëve në Preshevë. Domethënë, sipas zakoneve shqiptare dasmat mbaheshin në shtëpi, ndërsa serbët filluan të mbanin dasma në rrugën kryesore, duke mbyllur kështu trafikun e karrocave dhe duke e vështirësuar lëvizjen e njerëzve. Atje luanin, pinin, luanin muzikë dhe këndonin deri në orët e para të mëngjesit, me zhurmë dhe bërtima që prishnin rënd rendin dhe qetësinë publike, bllokonin trafikun dhe e bënin shumë të vështirë kalimin e qytetarëve, veçanërisht grave të kombësisë shqiptare, pasi bëhej fjalë për persona të shfrenuar dhe të dehur, etj. • Rritja dhe kultivimi i derrave nga serbët e sapovendosur ishte veçanërisht një presion dhe mynxyrë e vështirë për shqiptarët. Më kujtohet një histori nga babai im i cili fliste për shumë probleme që lidheshin me serbët e sapovendosur. Ky problem u bë veçanërisht më i madh kur, me rritjen e popullsisë serbe, ata caktuan bariun e derrave, pra kujdestarin e derrave (i cili ishte fqinji i jonë, në rrugicën e ngushtë menjëherë pranë shtëpisë së Shukri Qerimit), i cili i çonte derrat për të kullotur, përgjatë lumit, deri në kodër. Kështu derrat filluan të “parakalonin” nëpër qytet. Meqenëse derrat ishin të ndyrë dhe mbanin shumë erë të pakëndëshme, ata filluan t’i shqetësonin tmerrësisht shqiptarët! Sepse, siç dihet, shqiptarët nuk mund ta imagjinojnë një derr si kafshë edhe për arsye fetare, sepse të gjithë janë myslimanë. Më kujtohe rastet nga fëmijëria ime kur një derr prekte rastësisht portën në oborrin tonë (megjithëse ndodhte shumë rrallë, pasi fqinjët tanë ishin shumë të kujdesshëm) ne merrnim shpejt ujë dhe e “lanim mirë” portën duke lexuar një “dua” (lutje) të caktuar fetare, në mënyrë që melaqet (engjëjt) si “rojtarët” tanë në tokë të mos largoheshin! Ndërprerja e grumbullimit të organizuar të derrave u përjetua nga populli si një lehtësim i madh, sepse derrat, siç dihet, “bredhin” kudo, janë tmerrësisht të papastër dhe gjurmët e tyre shiheshin kudo nëpër lagje dhe në qytet. • Pengimi i kryerjes së lirë të lutjeve fetare myslimane. Edhepse ishin raste të rralla, disa “ardhacakë” filluan të shqetësoheshin, siç thoshte gjyshi ynë, nga thirrjet e Hoxhës për lutje, pra “ezani”, veçanërisht në mëngjes, kur falet “sabahu” (namazi i mëngjesit). Sidomos gjatë Ramazanit, nuk ishin raste të rralla të ngacmimeve dhe keqtrajtimit të “daulllxhisë”, si lajmërues të “syfurit”, duke u ankuar se zhurma e daulles dhe ezanit “nuk i len të flejnë”. Madje u hodhën bomba në xhami, ku një numër i madh njerëzish vdiqën, dhe dhjetëra besimtarë u plagosën, disa prej tyre shumë rëndë! • Struktura arsimore e popullsisë kishte ndryshuar rrënjësisht në favor të serbëve dhe në dëm të shqiptarëve, me mbylljen e të gjitha shkollave të mëparshme, sepse Mbretëria e Jugosllavisë lejonte vetëm shkolla në gjuhën serbe në vendin tonë. • Reforma agrare që u krye në atë kohë i shpronësoi të gjithë qytetarët e pasur shqiptarë të Preshevës, të cilët asokohe ishin “agallarë” e “bejlerë” (sidomos nga mëhalla e shehlerëve), duke ua marrë çifligjet dhe pronat dhe duke ua dhënë ato falas serbëve të sapoardhur. • Heqja e të drejtës së votës së shqiptarëve në gjykatat serbe i preku veçanërisht shqiptarët në atë kohë. Ishte një procedurë e qëllimshme dhe shumë mirë e planifikuar dhe zbatuar për të ushtruar presion për emigracion në Turqi, veçanërisht e rëndësishme ishte trajtimi i pafavorshëm dhe i privimit të të drejtës së votës nga autoritetet e atëhershme serbe, duke mos u njohur shqiptarve aktet turke për pronat, etj. (këtë do ta diskutojmë më hollësisht në një kapitull të veçantë). Prandaj, ardhja e serbëve dhe vendosja e tyre në Preshevë e ndryshoi shumë imazhin kulturor dhe përbërjen kombëtare të popullsisë së këtij qyteti. “Pjesa më e madhe e këtyre njerëzve erdhën këtu nga fshatrat e largëta të Serbisë, siç është thënë tashmë, dhe ata ishin të ngarkuar nga tradita, besimi dhe mungesa e komunikimit të vërtetë kulturor me botën” (Po aty, f. 140). Nevojiten kërkime më të hollësishme shkencore për këtë periudhë! Mund të konkludojmë se shumica dërmuese e serbëve të Preshevës u vendosën pas vitit 1912, me kolonizim të organizuar nga shteti, duke u dhënë atyre shtëpi dhe ara të shqiptarëve të dëbuar falas, ndërsa disa prej tyre që erdhën “spontanisht” blenë shtëpi shqiptare, për shumë pak para, pothuajse falas. Vendosja e tyre në këtë trevë, e ndryshoi rrënjësisht imazhin kulturor të Preshevës, si dhe përbërjen etnike të popullsisë në favor të serbëve. Me rëndësi të madhe do të ishin të dhënat që duhen mbledhur mbi kolonistët serbë që morën shtëpi falas dhe rreth 5 hektarë tokë secili në Preshevë, dhe të krijohet një pasqyrë tabelare e familjeve koloniste serbe, me një listë të këtyre shtëpive, dhe të dhëna mbi pronarët shqiptarë nëse shteti i pagoi ose jo, ata për shtëpitë dhe tokën që ua mori me dhunë. Pastaj, është interesant të zbulohet se çfarë ndodhi me ato familje shqiptare të shpronësuara, nëse u dëbuan apo nëse mbetën të jetonin në Preshevë? Kjo gjë është e nevojshme sepse e dimë se disa familje që u privuan nga e drejta e votës në atë kohë me konfiskimin e pronave, shtëpive dhe fermave të tyre (p.sh. në Tabanoc, etj.), veçanërisht nga mëhalla e Shehlerëve, u dëbuan në Turqi, por një pjesë e mirë e tyre ende jetonin në Preshevë. Paralelisht me hartimin e një liste të familjeve serbe të kolonistëve që u vendosën në Preshevë, do të ishte shumë interesante të dihej gjendja aktuale e këtyre familjeve: domethënë, nëse janë larguar apo nëse ende jetojnë në Preshevë. Nëse do të largoheshin, do të ishte shumë interesante të zbulohej shuma e parave që ata morën nga shitja e shtëpive dhe tokës së ndarë falas nga shteti. Pastaj, të krahasohet ajo vlerë reale me këtë pronën e blerë rishtazi në vendin e banimit. Në këtë mënyrë do të zbulonim nëse ata morën më pak se sa e shitën në Preshevë, apo më shumë, domethënë, për paratë e marra nga shitja në Preshevë, a morën më shumë apo më pak, dhe a u “dëmtuan” duke vepruar kështu, ose anasjelltas, nëse morën më shumë pronë krahasuar me atë që e shitën. Vetëm kështu, me fakte të pakontestueshme, pra, me të vërtetën dhe vetëm me të vërtetën do ua mbyllnim zërave dashakeqë e “dyshues”, si puna e Tomës dhe Tisës, që pohojnë dhe “dyshojnë” pa fije turpi se “gjëja më e çuditshme në të gjithë këtë histori është pyetja se nga erdhën shuma kaq të mëdha parash midis njerëzve të … saqë ndonjëherë jepeshin shuma marramendëse për blerjen e shtëpive dhe pronave serbe” (Z. T. dhe S. Petrović: Preshevë, historia dhe sudbina, f. 146). Gjithashtu, besoj se studimi i lëvizjeve migratore të popullsisë së Preshevës në periudhën pas Luftës së Parë Botërore do të kontribuonte shumë në ndriçimin e kushteve shoqërore dhe lëvizjeve migratore për periudhën pas Luftës së Dytë Botërore deri më sot.