Aubrey Herbert – Miku mё i madh i shqiptarёve

Read Time:12 Minute, 25 Second

Ditarё dhe letra 1904-1923

Prishtinё 2020

Ky zotёri konsiderohet kёshtu pasi vёrtet ka bёrё shumё pёr ҫёshtjen shqiptare. Sidomos kombet e vegjёl e tё shtypur kanё nevojё pёr avoketё tё tillё. Ndonёse zoti Herbert nёҫdo rast mbron edhe interesat e perandorisё britanike, ai ёshtё treguar shumё i ndjeshёm dhe i gatshёm tё sqarojё opinionin britanik mё gjerё pёr tё drejtat ё ligjshme tё shqiptarёve nё Ballkan dhe trajtimin e tyre tё paktёn sikurse edhe kombet e tjera nё gadishull. Ditari pёrfshin njё periudhё tё stuhishme tё historisё sё shqiptarёve, atё tё shkёputjes nga Pearandoria Osmane dhe tё shpёtimit nga kthetrat e shovinistёve fqinj sllavё, grekё dhe italianё.

f.696

Herberti ndёrroi jetё me 23 shtator 1923, nga helmimi i gjakut, i shkaktuar nga shkulja e njё dhёmbi dhe nga ҫarja e njё ulҫere duodenale. Kjo ndodhi kur ai ishte 43 vjeҫ.

f.699

Atij iu bёnё nderime tё mёddh nё Shqipёri. Mid’hat Frashёri shkroi “Ka njerёz ndihma dhe arritjet vetiake tё tё cilёve vlejnё sa njё ushtri e tёrё”.

Nё kujtim tё Herbertit, nёna dhe e veja e tij (Lady Carnavon) krijuan Fondin Shqiptar tqё Ndihmёs, pёr tё mbёshtetur skema tё mbarёvajtjes dhe zhvillimit tё shtetit tё ri. Fondi pagoi pёr ndёrtimin dhe pajisjen e spitalit tё Vlorёs dhe ndёrmori bonifikimin e moҫalishteve, nё mёnyrёqё tёulej numri i rasteve tё malaries nё Shqipёri (njё projekt i vazhduar nga Fondacioni Rockerfeller). Nё maj tё 1925 njё fshati tё ri tё ngritur nё veri tё Kavajёs pёr tё strehuar refugjatё kosovarё iu vu zyrtarisht emri Herbert “nё shenjё mirёnjohjeje ndaj mikut dhe bashkёpunёtorit mё tё madh tё Shqipёrisё pёr kauzёn e saj kombёtare”. Gjithashtu zonja Carnavon financoi ngritjen e Bibliotekёs Herbert, qё u hap nё Tiranё nё vitin 1929. Edith Durham ka thёnё: “Nё Shqipёri nuk mund tё gjeni njё emёr me prestigj mё tё madh se – Herbert”.

Nё vitin 1943, kur e ardhmja e sovranitetit shqiptar u vu sёrish nё dyshim, Mary Herbert ndihmoi pёr ngritjen e Shoqatёs Anglo-Shqiptare si pasardhёse e Komitetit Shqiptar dhe Shoqёrisё Anglo-Shqiptare. Auberon Herbert, djali i vetёm i Aubreyt, ndihmoi shqiptarёt nё mёrgim pas Luftёs sё Dytё Botёrore, siҫndihmoi dhe polakёt, ukrainasit dhe bjellorusёt.

Nё epokёn marksiste-leniniste (1944-1991), tё gjitha kujtimet dhe pёrmendoret nё nder tё Aubrey Herbertit nё Shqipёri u fshinё nga faqja e dheut. Si aristokrat, konservator dhe oficer i zbulimit britanik, ai u pёrjashtua pёrfundimisht nga historiografia e lejuar nё Shqipёri, ashtu siҫndodhi me disa prej shqiptarёve me tё cilёt ai kishte punuar.

( Znj. Durham, socialiste, u pranua shumё pak.)

Nё nёntor tё vitit 2002, megjithatё, Presidenti i Republikёs sё Shqipёrisё, Alfred Moisiu, i dha Aubrey Herbertit “Urdhёrin e Naim Frashёrit pas vdekjes “ pёr ndihmёn e paҫmuar nё pёrkrahje tё kauzёs shqiptare, nё veҫanti nё Konferencёn e Paqes…dhe ndihmёn pёr anёtarёsimin e Shqipёrsiё nё Lidhjen e Kombeve”.

Disa fragmente

f. 56

Nё Ballkan ndёr njerёzit qё kam njohur turku ёshtё fisnik.

f.59

Ata (shqiptarёt) nuk duan t’i sundojё askush, dёshirojnё tё kenё njё qeveri tё tyren nёn mbrojtjen e njё fuqie tё madhe dhe njё fuqi aq e largёt sa tё mos ketё interesa ndaj vendit tё tyre dhe tё jetё e zonja dhe e gatshme pёr t’i thёnё kujtdo “Larg duart!. Si fuqi tё tillё ata pёrmendin zakonisht Anglinё dhe Francёn.

f.63

Nga sa kam dёgjuar, dikujt (shqiptarit) ёshtё mё e rёndё t’i vrasёsh mikun, kur ky ёshtё nё besё tё tij, se sa vёllain ose djalin. Kjo e fundit kёrkon vetёm njё gjak. Miku duhet shpaguar dy herё, dmth nevojiten dy vdekje.

f.129

Paradoksi i fesё, i gjakut dhe i rrethanave i bёjnё gegёt njё racё tё vёshtirё pёr ta njohur. Ata janё europianё, tejet inteligjentё, megjithatё ndjekёs tё Profetit tё shkretёtirёs. Ndonёse shquhen pёr ndershmёri, nё Turqi janё kusarёt mё famёkeqij. Ata ndёrthurrin ndjenjёn e hollё tё humorit me rrezikshmёrinё orientale dhe shpirtin e hakmarrjes sё pashembullt me ngazёllimin pёr tё vёnё nё sedёr dhe pёr tё zbavitur fёmijёt, qё ёshtё gati-gati njё art mё vete. Lehtёsisht dhe me njё zhdёrvjelltёsi tё shumanshme ata i pёrshtaten njё qytetёrimi qё nё vendin e tyre e mohojnё; dhe ndonёse nё vende tё tjera tregohen njё racё nё thelb progresive, politika e tyre ёshtё tё mbajnё vendin e tyre nё gjendje barbarizmi. Tepёr bujarё megjithatё tё vetёdijshёm se ҫfarё do tё thotё varfёri e hidhur, ata s’e lёnё paranё tё bjerё nё tokё, por pastaj e heqin nga dora aty pёr aty pёr lёmoshё, mikpritje ose tesha. Tё ndjeshёm si fёmijё, tё cilёt edhe njё fjalё e lehtё i fyen, njё mirёsi e vogёl do t’i bёnte ata tё tё pёrkushtohen deri nё vdekje. Ata janё miq tq mirё dhe,nё se kanё tё meta, atёhere le tё kujtojmё proverbin turk: “Kush dёshiron mik pa tё meta, nuk ka pёr tё pasur kurrё mik”.

f. 149

Takova Don Nikollё Mazrekun, prift (pro) austriak, shpirt njeriu.

Pastaj takova Isa Buletinin.

Isa ishte njё shqiptar shtatlartё, i pashёm, shtahijshёm, me kёsulё, nёanё mbante njё pushkё. Kishte sy shkreptimtar e rrotullues shqiptari.

Shprehu keqardhjen qё puna kishte shkuar deri aty, se shqiptarёt e donin Anglinё dhe besonte se edhe nga ana jonё ishte e njёjta gjё. E pyeta pёr autonominё.

“Nuk dёshirohet”- tha.

Bashkimi i Shqipёrsiё sё Veriut dhe tё Jugut?

“ Jo, as ai; jugorёt janё tepёr tё arsimuar dhe tё zgjuar. Shqipёria dёshironte tё ishte nёn Sulltanin, tё cilin e donte dhe admironte, por shqiptarёve u duhen armё pёr tё mbrojtur atdheun e tyre. Kёto armёua kishin marrё xhonturqit hajvanё”.

f.164

Pёr Komitetin Shqiptar 1912

Ҫёshtja e autonomisё shqiptare ndryshon ndjeshёm nga ҫёshtjet e shteteve tё tjera tё Ballkanit, sepse ёshtёҫёshtje kombёsie, jo feje. Shqiptarёt, njё popull i lashtё (maqedonasit e parё), sot janё tё rrethuar nga popuj, tё cilёt kёrcёnojnё tё asgjёsojnё idealet e tyre kombёtare. Me qenё se nёҫdo moment Shqipёria mund tё bёhet pre e pazareve tё diplomacisё, lipset dhe bёhet thirrje pёr prpjekje tё mёnjehershme.

f.183

Nё rast se shqiptarёt duhej tё mbroheshin, ishte e nevojshme tё pёrcaktohej, se ata nuk mund tё pёrfshiheshin nё Serbi, Greqi apo Maqedoni. Vendosja e kufive mbi baza etnike ishte themelore.

f.186

(Pas luftёs ruso-turke)

Tё krishterin dhe myslimanin shqiptar i bashkojnё gjuha, historia e kaluar dhe lidhjet etnike, fuqia e tё cilave nuk mund tё vlerёsohet lehtё, pёrveҫse prej atyre qё e njohin kёtё popull.

Serbёt i dёbuan shqiptarёt nga shtёpitё e tyre, u morёn pronat pa asnjё kompensim dhe i dёbuan nёpёr male; 100 000 burra, gra dhe fёmijё u shpronёsuan. Shumё vdiqёn nga uria dhe moti i ashpёr rrugёs pёr nё krahinat shqiptare tё Turqisё, ku u lejuan tё jetojnё nё paqe dhe siguri.

f. 212

Shёtitje me Isa Buletinin

Shkuam nё kopshtin zoologjik dhe teksa shёtisnim, Isa tha: Tё gjitha gjёrat kёtu i keni mbyllur nё kafaze, pёrveҫ Dreqit. Mua mё pёlqen liria.

Nё Dhomёn e Komuneve, Isa i befasoi tё gjithё me kostumin e tij kombёtar. S’kishte si tё mo e shihnin gjithё admirim.

Pasi i treguam lavditё e Londrёs, Isa tha:

Sado qё kёtu gjithҫka ёshtё madhёshtore dhe mёgjithёse ju anglezёt jeni mjaft tё mirё, prapseprapё nuk do ta ndёrroja kёtё meshkёmbinjtё dhe lumenjtё e mi.

f.218

Duke iu drejtuar betejave tёmёdha tё shqiptarёve 1909-1913, autori shkruan:

Shqiptarёt, tё cilёt gjatё kёtyre katёr viteve tё fundit, kanё pёrballuar zjarrin dhe barrёn e kёtyre ditёve, shqiptarёt tё cilёt bёnё punёn e luanit, jo vetёm qё nuk do tё kenё pjesёn e luanit, por edhe vetё do tё plaҫkiten. Ai popull, i cili qё nё kohёt historike ka luftuar pёr pavarёsinё e tij, ajo racё, qё luftoi kundёr romakёve, qё i bёri qendresё Bizantit, qё zmbrapsi sllavёt dhe qё, nga dёshira e etur pёr liri, shёmbi, si Samsoni, kolonat e Perandorisё Turke mbi rrёnojat e trupit tё vet, kjo racё ka humbur jo vetёm qindrae mijёra nga populli i vet, jo tё gjithё si luftёtarё, por ka humbur edhe pjesёn mё tё madhe tё vendit tё vet.

f.220

Ka pjesё tё Shqipёrisё ku, nё se je nёn mbrojtje tё njё gruaje ose fёmije, mund tё kalёrosh i paarmatosur nё zona, ku as 500 burra tё armatosur nuk do tё kalonin dot. Kur shqiptari tё jep fjalёn, mund tё mbёshtetesh te ai; besimin mund ta lёsh nё nderin e tij,njёlloj si tё ishe nё besёn e oficerit britanik.

Ishte Ismail Qemali qё tha se shqiptarёt ishin raca mё e vjetёr nё Europё, megjithёse ishin shteti mё i ri. Falё Anglisё kёtij shteti iu dha Shkodra, por shumё pak ka mbetur. Shёmbinjtё, grykat dhё rrёketё e maleve i janё lёnё Shqipёrisё; por atje ku kёta shkёmbinj janё latuar e shndёrruar nё shtёpi dhe qytete, ku grykat zgjerohen dhe shndёrrohen nё lugina dhe luginat bёhen rrafshina pjellore dhe ku rrёketё e maleve shndёrrohen nё lumenj- kёto janё shkёputur prej saj.

..Duke zvogluar, duke cunguar dhe duke gjymtuar Shqipёrinё, atёhere ju e bёni shumё, shumё mё tё vёshtirёarritjen pikёrisht tё asaj qё secili e dёshiron mё sё shumti- domethёne, ekuilibrin dhe stabilitetin nё Ballkan.

f.242

Takova Dedё Gjo Lulin, njё burrё i moҫёm me pamje madhёshtore, i veshur me kostum shqiptar plot me medalje. Tha se ai dhe tё tijtё e kishin ndarё mёndjen tё luftonin. Se ata nuk donin bisedime pёr kompromis, se isha shumё i mirseardhur tё shkoja lart nё bjeshkё pёr festёn e Pesё Flamujve (pesё fiset shqiptare katolike aleate: (Hoti, Gruda, Shkreli, Kastrati, Kelmendi).

f.274

Erdhi tё mё takonte Mid’hat Frashёri. Takimin e ndёrprenё Et’hem Beu dhe Fejzi Beu. Kёta mё sollёn lista tё tjera tё masakrave greke:

9 nё Gjirokastёr,

11 prerё copё-copё nё Grabesh

Nё Pёrmet kishin vrarё edhe njё vajzё tё vogёl, sepse e kishin gjetur me njё libёr nё gjuhёn shqipe.

Nё Kolonjё, fshati Duhёl, tё gjithё tё vrarё, grave shtatzёna u kishin ҫarё barkun.

Nё Luadh, 29 burra dhe gra tё vrara, trupat ua kishin djegur.

Nё Delvinё tre burra, 3 gra dhe 3 fёmijё tё vrarё.

Nё Kolonjё fshati Barmash 3 tё moshuar tё vrarё pa arsye.

Nё Gjirokastёr deh Tepelenё shumё figura tё spikatura, kadij e tё tjerё tё varrё.

Nё Pёrmet tё tjerё tё vrarё, njё burrё sepse iu gjet njё gazetё angleze.

Mё shumё se 600 shqiptarё tё Korҫёs deh Kolonjёs tё burgosur nё Follorinё deh Selanik, sepse e deklaronin veten shqiptarё. Konsulli ynё nё Manastir ka bёrё njё raport.

50 shtёpi tё konfiskuara nё Gjirokastёr nga grekёt.

Qindra njerёz nёn survejimin e policisё, vazhdimisht tё ngacmuar. Mё tepёr se 200 dele tё marra nё Gjirokastёr dhe Delvinё.

Banorёt tё detyruar me forcё t’I lyejnё shtёpitё me ngjyrat e flamurit grek.

Njerёzit nuk guxojёn tё shkojnё nё fermat e tyre, pronarёt tё katandisur nё skamje.

Letёrkёmbimi ёshtё ndaluar. Nuk mund tё dёrgohen paar nga ata ajshёt pёr tё afёrmit e tyre nё vuajtje.

f.285

Elbasani ёshёt njё lloh Hanoveri nё Shqipёri. Nё kёtё vend, ku puqen veriu dhe jugu, flitet shqipja mё e mirё.

f.294

Pёr Ahmet Zogun

Ahmet Beu, i pari i Matit dhe pro-turk, edhe pro-Esat, ishte njё djalosh tetёmbёdhjetё vjeҫar. Flitej se kishte 40000 burra tё gatshёm pёr t’u bёrё thirrje.

f.305

Masakrat serbe

Sot Domenico mё rrёfeu ҫka kishte ndodhur (mbrёmё erdhёn disa gra nga Gjakova). Nuk ishin tё pakta rastet kur serbёt kapnin gra shtatzёna, vinin baste nёse fёmija ishte djalё apo vajzё dhe i vrisnin pёr tё parё.

f.310 Refugjatёt nё Vlorё 1913

Qyteti dhe rrethinat ёshtё mbushur me lloj-lloj refugjatёsh nga tё gjitha anёt; mes tyre ka bej dhe pashallarё nga Prishtina, Dibra, Gjakova, Kalkandilen dhe njerёzz tё varfёr nga veriu, lindja dhe jugu, tё cilёt kanё marrё arratinё pёr shkak tё serbit, grekut, madje edhe malazezit.

f.328

Ndёrsa mizoritё malazeze tё kryera nё shqipёri vazhdonin pёr shkak tё egёrsisё sё lindur tё kombit malazez, masakrat serbe, nga ana tjetёr, kishin qenё metodike, sistematike dhe pёr qёllime tregtare.

f.334

72 anёtarё tё parisё qё grekёt kishin mbledhur nga qarku i Korҫёs, pёr t’I dёrguar nё Janinё, janё zhdukur tё gjithё.

f.341

Do t’iu kujtoja se nё vitet 1822-1828, ҫёshtja e grekёve nuk ishte e ndryshme nga ҫshtja e shqiptarёёv sot. Palikarёt grekё tё asaj kohe nuk ishin mё tё qytetёrur se shqiptarёt e vitit 1913. Padyshim Odiseu i Itakёs nuk kishte njё kod tё tillё besnikёrie kalorsiake si ai qё kam parё tё zbatohet nё malё nga prijёsat shqiptarё.. Njё vend si Greqia qё krenohet me antikitetin e vet, le tё sjellё ndёrmend kohёn kur luftonte pёr jetёn dhe lirinё e saj para mё se 100 vjetёve, se si iu drejtua zemёrgjёrёsisё sё europёs pёr t’I dhёnё ndihmё. Sot shqiptarёt po luftojnё pёr lirinё e tyre dhe gjuhёn e tyre. Ata nuk kanё asnjёrin nga ato mjete tё kёrkimit tё asaj pёrkrahjeje dhe mbёshtetjeje qё pёr grekёt doli se ishte e paҫmuar. Shqiptarёve u ёshtё dashur tё luftojnё me mjetet e tyre tё mjerueshme kundёr ushtrive tё organizuara tё tre kombeve, qё me pabesi u kishin premtuar miqёsinё e tyre.

f.364

Miku im, Mid’hat Frashёri, guvernator i pёrkohёshёm i Kolonjёs, mё telegrafoi se andartёt (batalionet e shenjta epirote) bashkё me ushtrinё e regullt greke, kanё djegur tё gjitha shtёpitё nё fshatin Kosё dhe 14 shtёpi nё Delvinё si dhe tё gjitha shtёpitё e muhamedanёve nё Ogren, shtёpinё e priftit shqiptar nё fshatin Melan, shuёm gra, burra dhe fёmijё tё djegur tё gjallё.

f.373

Trupat e rregullta greek qё morёn nё zoёtrim Kodrёn, (Hormovё), njё fshat afёr Tepelenёs, i ftuan tё gjithё fshatarёt, burra, gra dhe fёmiёj, tё mblidhen nё kishёn ortodokes. Pasi ishin mbledhur tё gjithё, 230 gjithsej, oficerёt grekё urdhёruan ushtarёt e tyre tё hapin zjarr mbi ta me automatikё. i vranё tё gjitёh; ua prenё kokat dhe ua varёn nё mure. Gjenerali de Veer i Misionit Hollandez shkoi vetё nё kёtё fshat, e pa kёtё mizori tё tmerrshme greke dhe bёri foto tёёksaj pamje tё llahtarёsh,e..

Nё qytetin e Korҫёs dhe fshatrat pёrreth ka njёzetё mijё refugjatё.

f. 380

Nё qarkun e Kolonjёs (1 maj) janё djegur 55 shtёpi tё fshatit mysliman tё Qinamit, me masakra e gjymtime. Nё Starje, 120 shtёpi tё djegura dhe masakёr etj. Nё Leskovik 2200 shtёpi tё djegura, nё Frashёr 150 shtёpi tё djeguar.

f.406

Shqiptarёt sulmuan turqit e rinj, ҫanё rrugёn pёr pёrparimin e vendeve tё Ballkanit dhe nё fund, si Samsoni, shёmbёn dhe rrёnuan Perandoriёn Osmane nё Europё duke u vetёflijuar. Pastaj vendet ballkanike hynё si ҫlirimtarё, por qendraun si shkatёrrimatrё deh pushteu, ndaj shqiptarёt katolikё, tё cilёt nё fillim bnё kauzё tё pёrbashkёt me at, u bashkuan me myslimanёt kundёr malazeёve. SЁr E. Grey deklaroi nё Dhomёn e Komuneve se pёr hir tё drejtёsisё, aspiratave komёbatre tё shqiptarёev duhet t’u ofrohet e njёjta njohje si popujve tё tjerё tё Ballkanit.