Tomasz Chmielik, njeri real në një realitet njerëzor

Read Time:92 Minute, 58 Second

Ryszard Kapuscinski

1932-2007

Kushtuar gazetarit Ryszard Kapuscinski 1932-2007

Botimi në original në polonisht nga

Skonpres- Bydgoszcz

Libro-Mondo- Swidnik

2008

Përktheu në shqip

Bardhyl Adem Selimi

Redaktor

Botoi

2012

Përse bota nxitoi kaq shumë përbri meje

Nuk më la të ndalem, as t’i afrohem

T’i flas vetes intimisht

Një pikë që po ikën me nxitim

Dhe po zhduket në zjarr dhe në flakë

Ryszard Kapuscinski – një reporter mjeshtëror – ka lindur më 4 mars 1932 në Pinsk të Polezisë (Bjellorusia e sotme). Prindërit, Marija dhe Jozefi, ishin mësues në fshat. Autori i “Cesarz” kujton pas vitesh:

“Shtëpinë time të fëmijërisë e shoh si në mjegull. Tash e kam një përfytyrim për të, sepse ma treguan, kur në vitin 1979 vizitova Pinskun. Pinsk është një qytezë, ku jetonin pak polakë, pra të gjithë e njihnin njëri tjetrin nga pamja. Polakët formonin vetëm pak përqind të popullsisë së Pinskut. 10 përqind – bjellorusët dhe lituanët, ndërsa pjesa tjetër, rreth 73 %, ishin çifutë. Nga statistikat e paraluftës, shihet që Pinsku ishte ndër qytetet polakë me më shumë çifutë.

Polakët e atyshëm formonin, në pjesën më të madhe  – sikurse thuhet sot – një grup shtegtarësh, pa gjasa për të zënë rrënjë. Në se dikush kish zënë rrënjë në tokën poleziane, këta ishin kryesisht fisnikët me prejardhje polake apo disi të polonizuar, që e mendonin veten si polakë. Këta fisnikë polezianë nuk qenë shumë të pasur, po t’i krahasojmë të paktën me fisnikët e Polonisë së Vogël  – madje krejt të varfër. Të pasur qenë Radzivillët, që zotëronin shumë çifligje në Polezi.

Polakët e theshtë të Pinskut mund të ndaheshin në tri grupe. Të parin, më të shumtin, e formonin ushtarakët. Në Pinsk shërbente regjimenti i 84-t i pushkatarëve mbretërorë. Përveç këmbësorisë, kishte atje edhe një flotë lumore. Kur në shtator 1939 këto toka u pushtuan nga Ushtria e Kuqe, detarët polakë i shpunë anijet nëpër liqene dhe i fundosën atje. Për shkak të cektësisë, anijet u fundosën vetëm pjesërisht. Për një kohë të gjatë, ato qendruan në mëshirë të fatit.

Përveç ushtarakëve, një pjesë të madhe të polakëve e formonin klerikët. Në Pinsk ndodhesh, kuptohet, një faltore katolike. Përtej kufijve polakë qyteti ishte i njohur si një qendër jezuitësh, më e rëndësishmja në Evropën Lindore.

Dhe në grupin e tretë, me gjasë më i vogli, ishin mësuesit. Prindërit e mi bënin pjesë në të. Ata nuk qenë polezianë. Nëna vinte nga Krakovi, nga Bochnia dhe babai nga rajoni i Kielce-s.

Pas themelimit të Republikës së Dytë Polake, autoritetet nisën ripolonizimin e Polezisë. Të rinjëve që nuk gjenin askund punë, u ofrohej kjo në këtë rajon, kryesisht në shkolla. Babai im erdhi këtu dhe nisi mësimin në Seminarin për Mësues në Pruzany. […] Ai punoi në fillim në Unieniec, më pas në Pinsk. Hamendësoj që gjatë punës në Pinsk ai u njoh me nënën time. Më vjen keq, që di kaq pak për ta.”

Kur Ryszard Kapuscinski ishte shtatë vjeç, shpërtheu lufta. Për një kohë të gjatë, ai mbante mend, që kur ishte në një livadh, i nguli sytë te disa pika fluturuese me shkëlqim argjendi. Më pas, ai pa shatërvane dheu, që spërkateshin gjer në majë të pemëve. Më vonë, e pa të jëmën që po priste me orë te dritarja. Nuk kishin asgjë për të ngrënë.

“Në shumë dritare mund të shihje njerëz që vështronin kah rruga. Dukesh që ata shpresonin për diçka, prisnin diçka” – do të shkruante ai pas vitesh. Të gjitha shitoret qenë mbyllur dhe grabitur. Shumë shpejt, kur hynë trupat e Ushtrisë së Kuqe, NKVD[1] nisi t’i deportojë banorët për në Siberi.

Jozef Kapuscinski, i ati i Ryszard-it, i shpëtoi transportimit  për në Katyn, duke shmangur një vdekje të sigurt nga plumbat e NKVD-së. Për një kohë të gjatë, iu fsheh rusëve dhe gjermanëve. U bashkua me lëvizjen e qendresës polake dhe luftoi më pas si ushtar në AK (Armia Krajova, Ushtria Kombëtare). Nëna me Ryszard-in dhe motrën e tij ia mbathën nga Pinsku. Ajo shiti gjithçka që kishin në shtëpi, porositi një karrocë dhe udhëtoi për në Varshavë, duke e kërkuar babain rrugës. Në fshatin Sierakov, nëna i thirri një burri që kalonte aty pari. Ai ishte i shoqi. Banuan në atë fshat, në Piszcza Kampionoska (Pylli i madh Kampinoza)), jo shumë larg fshatit Palmiry, ku gjermanët i kishin masakruar në masë polakët, kryesisht ata të sjellur nga burgu i Varshavës Paviak.

Babai nisi mësimdhënien në shkollën e fshatit, por nuk merrte rrogë, pra Riszard-i i vogël kërkonte ushqim për tërë familjen. Në pyllin e madh fshihej një spital i vogël ku i sillnin partizanët e plagosur. Të vdekurit i groposnin në një varr të përbashkët dhe djali shpesh e shoqëronte priftin si shërbyes meshe.

“Për mua lufta nuk mbaroi më 1945, as pak më tutje. Për ata që kanë shpëtuar, lufta kurrë nuk mbaron” – do rrëfehet ai më vonë.

Gjatë viteve të para të luftës, Kapuscinski mësoi në gjimnazin e Varshavës të Stanislaw Staszic. Provimin e pjekurisë e kaloi në vitin 1950. U dallua si sportist – ishte madje nënkampion për të rinjtë në qytetin e Varshavës në boks (pesha e gjelit, në klubin sportiv “Polonia”). Shkruante edhe vjersha, që u dërgonte gazetave të ndryshme.

17 vjeç, provoi në një revistë të përmuajshme “Dzis i jutro” (Sot dhe nesër). Ai do të thosh për vjershat e tija të kësaj kohe, se ishin një lloj “prodhimi ala Majakovski”. Shumë shpejt, zgjoi interesin e redaktorëve të gazetës që po ngrihej “Sztandar Mlodych” (Standarti i Të rinjëve). Në fillim u punësua si korier, dhe Viktor Voroszylski, një poet, shef i degës së kulturës, e dërgonte atë për intervista me shkrimtarë. Pra, djaloshi nisi t’i njohë këta njerëz të shquar të letërsisë polake, si Maria Dabrovska, Zofia Nalkovska, Leopold Staf dhe Julian Tuvim.

Me kalimin e kohës, Ryszard Kapuscinski nisi të nxjerrë në gazetë raportet e veta.

Më 1951 ai filloi të studjojë filologjinë polake në universitetin e Varshavës, por i ndërpreu studimet në këtë fushë dhe zgjodhi historinë. Dikur rikujtoi që për 150 studenta, që do ta kalonin provimin për historinë moderne, kishte vetëm një libër mësimor, veç kësaj – në gjuhën ruse. Tërë vitin mësimor të historisë ai punoi si asistent duke u dhënë mësim studentëve në vitin e tretë të filozofisë.

Pas studimeve ai u kthye në redaksinë e “Sztandar Mlodych”. Më 21 gusht 1955, në revistën e përjavëshme “Nova Kultura” (Kultura e Re), doli “Poemat dla doroslych” (Një poemë e madhe për të rriturit) e Adam Vazyk – për jetën pa shpresë dhe poshtëruese të punëtorëve, që ndërtonin qytetin Nova Huta. “Poemat” ishte një shok për të gjithë lexuesit, sepse ajo shkatërroi mitet partiake për PRL (Polska Rzeczpospolita Ludova – Republika Popullore e Polonisë), që bëhej e njohur gjithandej si një vend i kënaqësisë dhe i lumturisë për këdo.

Komunistët menjëherë e quajtën poemën e Vazukan-it antipopullore, antipunëtore dhe antiparti. Kundër “Poemat” u ngritën kritika të stuhishme nga të gjitha gazetat që dilnin atëhere. “Szandar Mlodych” e dërgoi Ryszard Kapuscinski-n në Nova Huta. Redaktori shpresonte, që ky gazetar i papërvojë do ta mbrojë mendimin e partisë komuniste dhe zëri i tij do të dëgjohet në favor të propagandës së saj. Por ai u zhgënjye.

Më 30 shtator 1955 doli raporti i Kapuscinski-t “To tez jest Pravda o Novesj Hucie” (Kjo është gjithashtu e vërtetë për Nova Hutën), e cila paraqiste kushtet jo njerëzore të jetës, pisllëkun, urinë, prapambetjen teknike.

Pikërisht për shkak të këtij raporti më 1956, kur nisi “Avullimi” (Odvilz) i Tetorit, Kapuscinski mori çmimin e vet të parë – Kryqin e Artë të Meritës.

Por autoritetet kishin ndërmënd ta largonin djaloshin e talentuar nga shtabi redaksional i gazetës “Szandar Mlodych”. Që ai të mos merrej dot me aktualitetet e papërshtashme dhe jo në favor të partisë komuniste, e dërguan si korespondent nëpër botë.

Më 1956 Kapuscinski udhëtoi për Hindi, vizitoi edhe Pakistanin e Afganistanin. Në Delhi u ndje krejt i humbur, sepse nuk mund të merrej vesh me kërkënd (nuk fliste gjuhë tjetër përveç polonishtes). Pra, ne aeroportiun e Romës bleu romanin “For Whom the Bell Tolls” (Për kë bie këmbana) të Heminguesit dhe me ndihmën e fjalorit nisi ta mësojë anglishten.

Vitin tjetër, udhëtoi për në Japoni dhe Kinë. Kur ndaloi më 1957 në Pekin, mbaruan përpjekjet rinovuese të Gomulkës në Poloni. U likuidua revista e përjavëshme “Po prostu” (Thjesht), që përhapte dhe mbështeste idetë e Tetorit polak 1956, dhe gazetarët e “Szandar Mlodych” protestuan kundër këtij vendimi. Si denim, e përjashtuan shtabin redaksional të gazetës. Atëhere disa e braktisën redaksinë ndërsa të tjerët donin të merrnin vesh nga Kapuscinski në se duhet të punonin ende apo ta lenin punën. Kjo tregon, se çfarë vlerësimi kishte Kapuscinski te kolegët e vget. Vetë ai shkoi te ambasadori polak në Kinë, për ta njoftuar atë se do kthehej në Poloni. Kjo ishte thyerje e marrëveshjes dhe ai nuk mori para për biletë kthimi me avion në Poloni. Udhëtoi nëntë ditë në hekurudhën transsiberiane.

Pra, s’ka asgjë e keqe që mund të përfundojë mirë. 35 vite më pas ai do ta përshkruajë udhëtimin në “Imperium” (Perandoria).

Në fillim të vitit 1958, ai e braktisi redaksinë e “Szandar Mlodych”. Dhjetë muaj i kaloi në Polska Agencja Prasova (PAP, Agjensia polake e shtypit), dhe më pas i propozuan një punë në revistën “Polityka” (Politika). Katër vite udhëtoi si reporter në tërë Poloninë.

Atij iu shtua nami sidomos nga një prej raporteve, që doli në faqet e revistës – “Sztyvny” (Njeriu i brishtë) për minatorët, që nga Silezia deri në Mazuri po transportonin kufomën e kolegut të vet, që kish vdekur në një aksident tragjik. Kur u prish kamioni, ata vendosën ta bartin arkivolin nëpër fusha, dhe gazetari i shoqëroi ata në këtë shtegtim të jashtëzakonshëm.

Veç të tjerash, raporti “Sztyvny” ishte një shkak për skandalin që shpërtheu në fund të vitit 1961, kur një revistë e përmuajshme teatrale “Dialog” (Dialogu) shfaqi dramën e Bohdan Drozdovskit, “Kondukt” (Procesioni mortor). Intriga e saj dukesh sikur ishte marrë nga historia që përshkruante Kapuscinski në “Sztyvny”. Reporteri dhe redaksia e “Polityka” e kallëzoi Drozdovskin për plagjiaturë. Avokatët  e dramaturgut konstatuan, që as mund të flitej për plagjiaturë, sepse raporti i gazetës është vetëm një informatë e gjërë, nga e cila shkrimtari mund të nxjerrë, sipas dëshirës, çfarë don. Kundër Kapuscinskit u ngrit një valë kritikash keqdashëse dhe fyese, që u shtri në të gjitha gazetat e vendit. Mori vendim kryesia e Shoqatës së Shkrimtarëve Polakë që “ kjo temë nuk mund përjashtimisht t’i takojë autorit”.

Këto sulme kundër Kapuscinskit e shfrenuan për një kohë debatin për zhanrin e ri – raportin letrar. Në fund fare, lexuesit e kuptuan, që raporti letrar nuk është i njëjtë me informimin gazetaresk dhe nuk është e drejtë ta përdorim atë sipas qejfit.

Raportet e tij më të mira nga “Polityka”, Kapuscinski i mblodhi në volumin “Busz po polsku” (Bosho ala polake) që doli më 1962. Ai shkruante:

“Kam shkruar për Poloninë, që më ka ngacmuar më së shumti mua, për një provincë polake, fshatra polake, qyteza polake. Vetë unë e kam prejardhjen që andej. Prandaj korniza e qytezës së vogël, qytetaria e vogël, më shkon më shumë mua. Është një hapësirë e tillë njerëzore, që përshkohet e tëra  me një shëtitje, ku të gjithë e njohin njëri tjetrin. Kjo më dukej më e afërt.

Është një Poloni e tillë, sikurse ajo ka qenë në vitet 50-të. Me një raport mund të shkruash për historitë individuale dhe mund të tregosh shembuj individualë. Dhe vëtëm në këto përmasa individuale mund të kritikosh dhe të tregosh ngjyrat e errëta. (…) Reporteri duhet të udhëtonte në tërë vendin, të jetonte në mjerim, të flinte herë pas here mbi tufat e barit të thatë, sepse nuk kishte hotele. Ai ka fjetur në trena, ka fjetur në guva, ka fjetur në fushë. Atë kohë reporterët jetonin një jetë tepër gri, të varfër, por gjithmonë kjo u jepte një kënaqësi të madhe.”

Kapuscinski sërish vështronte andej, ku pa dëshirë tregonin vëmëndje të gjithë gazetarët, që kënaqeshin dhe shkruanin me zell për ndryshimet në Poloninë socialiste, shpejtësia e të cilave, qëndrueshmëria dhe përmasat shpesh dukeshin të dyshimta.

Që më 1958, Kapuscinski udhëtoi për në Afrikë. Qëndroi në Kongo gjatë luftës civile të stuhishme. Menjëherë paskëtaj, kur ky vend më pak i njohur dhe më pak i arritshëm mori pavarësinë, nisi kryengritjen ushtria e vet, ndërhynë belgët, filloi anarkia dhe masakrat ndoqën njëra tjetrën. U dëbuan të gjithë gazetarët nga vendet socialiste, pra Kapuscinski që nuk mund të hynte atje me pasaportë polake, hyri në Kongo fshehurazi përmes xhunglës. E rrezikoi jetën e vet në çdo hap, por raportet e dërguara nga ai e bënë të njohur në gjithë botën dhe lexuesit e adhuronin guximin e tij. Këtë udhëtim ai do ta përshkruajë shumë bukur, 18 vite më vonë në “Vojna futbolova” (Lufta e futbollit).

Pas katër vitesh, kur doli libri i tij i parë, Kapuscinski nisi punën sërish në PAP. Shpejt e dërguan  si korespondent në Afrikë. Atje qendroi gjashte vite dhe është koha e një pune të dëndur dhe të vështirë si reporter.

Kontinenti afrikan e hodhi tej zgjedhën e rëndë të kolonializmit. Lindër shtete të reja, u ndryshuan qeveritë, shpërthyen kryengritje. Kudo ku kishin frikë të shkonin të tjerët, ndeshim Kapuscinskin, që vinte në rrezik jetën dhe shëndetin. Pikërisht atëhere u shpërfaq ajo aftësi e jashtëzakonshme e reporterit polak: përsosmërisht ai i parashikonte ndryshimet që do ndodhnin në mënyrë të pashmangëshme. Aftësia e tij rridhte nga njohja shumë e mirë e problemeve të Afrikës. Ai i parandiente tensionet e brendëshme dhe dridhjet e vogla, dhe instinkti i reporterit nuk e mashtroi kurrë.

Që atëkohë, ai fliste për veten se po shkruante vetëm atë që shihte dhe përjetonte.

Frut i këtyre shtegtimeve ishin dy librat “Czarne gviazdy” (Yjet e zinj, 1963) dhe “Gdyby cala Afryka” (Në se e tërë Afrika, 1969). Për “Czarne gviazdy” Kapuscinski thosh, që “ajo përbëhet nga dy libra të pambaruar – për Nkrumah dhe për Lumumbën”.

Dhe në hyrje të “Gdyby cala Afryka” ai tërhiqte vëmëndjen:

“Raportet, e mbledhura në këtë libër, janë tregime për shtegtimet e mia afrikane. Në Afrikë nuk kam kërkuar aventura, as kam gjuajtur elefantë, as kam gërmuar për diamante. Kam qenë korespondent i Polska Agencja Prasova dhe duhej të shkruaja për atë, që në vend dëgjoja apo shikoja, për ngjarjet atje. Dhe atëhere kishte shumë ngjarje. Kalova në Afrikë pothuaj se gjashtë vite në kohën e saj më të stuhishme dhe të paqetë, nga ana tjetër plot shpresa – ndonëse disa herë shumë të lehta. Kjo ka qenë një pikë kthese e dy epokave – mbaroi kolonializmi, nisi pavarësia.

Këtë shndërrim të realitetit, këtë përmbysje, këtë revolucion, jam përpjekur ta përshkruaj. Kështu kanë zënë fill raportet e mia. Nuk kam shkruar me mendimin për një libër. Madje as me qëllimin për të botuar gjë. Gjatë viteve, kur i kam bërë këto shënime, shumë opinione ishin tepër të diskutueshme, për të mos thënë – heretike”.

Libri i Kapuscinskit paraqet jo vetëm ekzotikën e jetës politike, por na lejon ta kuptojmë më mirë se si zhvillohet Afrika e pavarur.

“më shumë më interesonte, se qysh traditat vendase, doket, media, ndikojnë në stilin e politikës, qysh ata i shkatërrrojnë mekanizamat e saj dhe modifikojnë format e reja. Kjo ndeshje e dokeve dhe e politikës, ndikimi i ndërsjellë i dy sferave të jetës – oh çfarë pikëvëzhgimi shumë e mirë!”

Prandaj autori i fut lexuesit e vet në hallet e dashurisë të  veprimtarit të  Frontit për Çlirimin e Mozambikut, tregon për mbledhjen e parlamentit të Tanganikës dhe diskutimet e tij për të ardhmen  dhe pagesën e ushqimeve. Ai vinte kudo.Te takimi kulmor afrikan në Adis Abeba dhe në Dahome e Nigeri, ndërsa shpërthejnë atje betejat pas puçeve ushtarake, dhe në përfundim konstaton:

“Pavarësisht çdo gjëje  – herë argëtues, herë të rrezikshëm, herë të pikëlluar, herë tjetër të pakuptueshëm – gjithnjë ka qenë e njëmëndët, e papërsëritshme. Afrika ka stilin e vet, klimën e vet, veçantinë e vet, që të ngacmon, të josh, të mrekullon”.

Mospërparsia e “Gdyby cala Afriko” janë ato fragmente, ku ai bën krahasime historike ose provon t’i përgjithësoje ngjarjet. Megjithatë, me këtë libër Kapuscinski përpunon tabllotë në një formë letrare të raportit politik, që mjeshtërisht e zhvillon në veprat e mëpastajme.

Në Afrikë u sëmur nga tuberkulozi dhe meningjiti malarik. Në fillim të 1967 u kthye në Varshavë, ku ndenji ca muaj në spital. Punoi sërish në redaksinë e PAP, por nuk mund të mbahej dot pas tryezës së shkrimit. Që në mes të 1967, nis sërish udhëtimin nëpër shtatë vende aziatike dhe republika kaukaziane të Bashkimit Sovjetik. Pas këtij udhëtimi të shkurtër, gati tre mujor, u botua përmbledhja me raporte “Kirgiz schodzi z konia” (Kirkizi kërcen nga kali, 1968).

Në vend që të paraqesë vetëm fakte, Kapuscinski thellohet në psiqikën e banorëve të atjeshëm. Në shumë recensa kanë nënvizuar, që me pendën e vet autori polak ka rigjetur vetveten në secilin prej vendeve të vizituara, të trajtuar si një bllok i vetëm, si Azia sovjetike.

Në Kartveli Kapuscinski vinte re sidomos një veçori dalluese për banorët e saj – jetën ndenjur në shtëpi, që e kundërvinte ndaj stilit mondan të armenëve.

Në Azerbajxhan shpërfaqet pothuaj kulti magjik i shkencëtarëve, kaq domethënës për mendësinë e kombeve të vjetra të Azisë dhe

në Turkmeni – lidhja e përjetshme ndërmjet njeriut dhe shkretëtirës, që megjithë përparimin e pabesueshëm tekniko-qytetërues pasqyrohet në karakteret njerëzore dhe në veprimtarinë e tyre.

Duke vizituar Samarkandën, ai mori parasysh  mëdyshësinë e natyrës njerëzore, njëkohësisht krijuese dhe shkatërruese, në veprat e mrekullueshme të sundimtarit gjakpirës Timur. Me gjithë këtë bollëk përshkrimesh, raportet e Kapuscinskit kthehen së brëndëshmi, në thelbin e sjelljeve grupore dhe individuale, opinioneve, në rrënjët e psiqikës së tyre. Përzier më përzëmërsinë e ngrohtë dhe ironinë e zgjuar, kur autori flet për pasionet dhe zakonet tradicionale të kartvelëve, armenëve, azerbajxhanëve, turkmenëve, taxhikëve dhe kirkizëve të përshkruar atje, e gjitha i jep vëzhgimit të Kapuscinskit vlerën e humanizmit më të thellë.

Është për t’u nënvizuar, që puna e tij nuk ka qënë e lehtë:

“Ja një libër shumë i hollë me më shumë se 100 faqe. Dhe unë llogarita, që për të shkruar 100 faqe kam lexuar 14 mijë faqe në tekstet mësimore të historisë, kulturës, fesë e.t.j., të atij rajoni të Azisë”.

Kështu Kapuscinski zbulon për lexuesit një nga sekretet e rëndësishme të artit të tij prej reporteri: para se të udhëtojë për diku, ai kalon javë të tëra në biblioteka, duke lexuar për vendet që do vizitojë, duke mbajtur qindra shënime. Vetëm më pas, gjatë udhëtimit, dijet e fituara në shtëpi ballafaqohen me atë që sheh, ndjen dhe përjeton vetë. Një mënyrë e tillë përgatitje dhe raportimi do vazhdojë te ai deri në fund të jetës dhe “Kirgiz schodzi z konia” ka qënë një konfirmim i pjekur i vërtetësisë dhe efikasitetit të tij.

Në këtë libër shpërfaqet edhe një tjetër e vërtetë, sigurisht më e rëndësishmja, për reporterin Kapuscinski – ai e di, që zgjimi i emocioneve qëndron në krahasimin e cilësorëve. Ja sa me mjeshtëri ai i rrëshqet humbjes ndër hollësira teknologjike ose përroit të britmave naïve mrekullore, për të dhënë tablonë e patosit gjatë ndërtimit të një centrali elektrik gjigand në Kirkizi:

“Dy mure shkëmbore ngrihen pingul 500 metra. Poshtë rrjedh një lumë. Midis këtyre dy mureve ngrihet diga. Ndërtimi kryhet në mënyrë të tillë sikur punëtorët të kalojnë nëpër një provim alpinistësh. Në fillim ata kishin bërë një stërvitje alpinistike. Shumë punojnë të fiksuar me çengela dhe litarë në murin shkëmbor.. Kishin varur edhe shkallare, me të cilat ngjiteshin 120 kate sipër. Punëtori lëviz çdo ditë lart e poshtë. Doja të dija në se ishte një mundim  madh, u ngjita një herë dhe zbrita gati i vdekur. Por përveç kësaj lëvizje njerëzit edhe punojnë. Në verë këtu është një i nxehtë saharian dhe në dimër një i ftohtë siberian. Erërat janë kaq të forta, sa i shkulin punëtorët  nga muri shkëmbor. Gjithë ata që do ta lexojnë  pas disa vitesh këtë njoftim për hapjen e hidrocentralit në kanionin e lumit Narin, asnjëherë s’do ta marrin vesh se sa punëtorë janë zhdukur kur ndërtohej ai”.

Në vjeshtë të 1967, Kapuscinski u bë korespondent i PAP në Amerikën Latine. Ai do të qëndrojë atje pesë vjet, duke banuar në Kili, Meksikë, Bolivi, Brazil. Ashtu si në Afrikë, ai pa beteja të brëndëshme të përgjakshme dhe puçe të egra ushtarakësh. Vetë ka qënë qëlluar për vdekje katër herë, sepse ushtarët që ndeshte kishin dyshime për të, sikur ju shërbente armiqve të tyre. Një herë e shmangu vdekjen, sepse ushtari që do qëllonte ishte kaq i dehur, sa nuk mund ta ngarkonte revolverin. Ka qënë edhe me një trupë, që do ekzekutonte partizanët. Ai provoi të shpëtojë në 12 fronte (disa herë në vijën e parë, nën mitralim). Gjithmonë – në parim – ai nuk mbante pushkë, madje as brisk në xhep, sepse e përsëriste shpesh që po të kapej, ai mund të përdorte shfajësimin e mos mbajtjes së armëve, duke përgjasuar personin që e kishin ngatërruar kot, duke qeshur si budalla ose duke treguar qëllime të ndershme. Çdo herë ai ia dilte, por gjithnjë e pyeste veten, se çfarë ndjen dikush që do qëllohet për vdekje:  

“befas muskujt e humbin çdo forcë të veten, mungon edhe energjia për të lëshuar britmë, për të goditur murin dhe dyshemenë me kokë. Jo, trupi s’është më i imi, por një lëndë e huaj, që duhet ta mbajme ende me mundim, derisa dikush të na çlirojë nga kjo peshë lodhëse. Është tepër nxehtë dhe këtë të nxehtë që të merr frymën, e ndjejmë me shumë dhimbje, shumë qartë”.

Pas atij qëndrimi, Kapuscinski do shkruajë tre libra “Dlaczego zginal Karl von Spreti” (Si u zhduk Karl von Spreti, 1970), “Chrystus z karabinem na ramieniu” (Krishti me karabinë në sup, 1975) dhe “Vojna futbolova” (Lufta e futbollit, 1976).

“Chrystus z karabinem na ramieniu” është dëshmi e shkrimtarit të besueshëm, që i takoi partizanët nga Lindja e Afërme, Amerika e Jugut dhe Afrika, për të cilët figura e Krishtit me karabinë – nga një afishe e argjentinasit Carlos Alonso – është një simbol. Kuptimi më i thellë i dëshmisë qëndron në faktin që Kapuscinski provon të na sqarojë dilemat e Botës së Tretë. Ai u bën thirrje lexuesve që të mos i mbyllin sytë ndaj vendeve të tjera në botë, ku ndodhin tmerre.

Ndonëse kaq larg nga ne, jetojnë këta njerëz fatkeqë, ndonëse nga njëherë çështjet e tyre dhe përpjekjet luftarake janë krejt të pakuptueshme, duhet të rigjejmë përspektivën njerëzore të përbashkësisë dhe solidaritetit. Një “bukëngrënës” i zakonshëm mendon naivisht, që jeton në shtëpinë e tij të ngrohtë, i sigurt ndaj të gjitha stuhive dhe shtrëngatave. Ndërkaq bota e politikës është bota e mjediseve të bashkuara (enëve komunikuese). Politika përcakton jetën, që e harrojnë me dëshirë të gjithë njerëzit në kohën e stabilitetit. Dhe vetëm në dukje, ajo që ndodhi dikur, nuk ka të bëjë me ne. Epoka jonë nuk është e ndjeshme: mjetet masive të komunikimit na imunizojnë kundër vuajtjeve të huaja. Kështu, qytetërimi perëndimor – sipas Kapuscinskit – humbet mbetjet e ndjenjës për sigurinë e vet: duke e përkundur aftësinë tonë përfytyruese.

Secili ka një natyrë të tillë, që instinktivisht veçohet nga fatkeqësitë e huaja. Prandaj kuptimi human u çdo krijimi letrar qëndron në faktin që ai mundëson bashkendjenjën e vuajtjes njerëzore.

Kapuscinski ka shkruar për situatën e fidaive palestinezë, në evakuim të vazhdueshëm, që jetojnë nëpër kampe të shpërndara nëpër vendet arabe. Tregon për të pastrehët, fati i të cilëve është “I kufizuar drejtpërdrejt nga politika”, dhe kjo politikë ndjehet në largësinë e vdekjes. Shkroi për “politikën e xhunglës” në Amerikën e Mesme dhe të Jugut, ku politika ishte bërë një shfaqje, e pasur me situate makabre, të denja për skenarët e filmit sensacional (rrëmbimi dhe vrasja e Karl von Spreti-t, ambasadorit gjerman në Guatemalë dhe plot me groteske të improvizuara, sikurse në Bolivi ku gjatë tre ditëve u ndërruan gjashtë presidentë).

Dhe publiku mbytet në një det gjaku. Sidoqoftë në raportin për betejën e partizanëve mozambikas ka pak optimizëm:

“Në një foto dy armiq të djeshëm – një ushtar portugez dhe një partizan i FRELIMO-s – ecin së bashku, ruajnë rendin në qytet. Unë ua ngul sytë atyre dy djemve dhe shoh, që ushtari ka këpucë, por edhe partizani ka mbathur këpucë!”

Kapuscinskin e shqetëson shumë problem i terrorit.

“Në kushtet e Guatemalës – shkruan ai – debati për drejtësinë apo padrejtësinë e metodave të të ashtuquajturit terror individual është i kotë, sepse në këtë vend kjo është metoda e vetme e mundëshme dhe forma e vetme e mundëshme e vetëmbrojtjes”.

Terrorit nga sipër (qeveritar) mund t’I kundërvihesh vetëm me terrorin nga poshtë (partizan), por ai nuk paraqitet kaq efikas, sepse jeta e një partizani guatemalas zgjat vetëm tre vjet, dhe mbaron më së shpeshti kur ai mbush 22 vjeç. Në Amerikën Latine, ku opozita ka vetëm tre mundësi përpara: burgun, emigracionin apo varrin, çdo terrorizëm është i justifikuar sipas Kapuscinskit. Në terrorizmin arab (me atentatet e “Shtatorit të Zi” )ai shihte një përpjekje pothuaj të paarsyseshme për të tërhequr vëmëndjen e botës “mitike” ndaj padrejtësive të kryera kundër palestinezëve dhe për të kërkuar pa shpresë drejtësi dhe ndihmë. Ajo ishte vetëm një shprehje e mosndihmës.

Çdo lloj terrorizmi do të thotë heqje dorë nga jeta. Gazetari polak nënvizon që njerëzit e edukuar në kulturën mesdhetare, që mëkon me çdo mënyrë kultin e individit të lidhur më fort me pasurinë e vet më të madhe – jetën, nuk mund ta kuptojnë gjer në fund motivin e kësaj heqje dore. Te palestinezët dhe latinoamerikanët shohim papushim një gatishmërti për ta flijuar jetën, sepse terrori i bën ata vëllezër, siç thotë Sartre në faqet e veprës së vet “Critique de la raison dialectique” (Kritikë e arsyes dialektike). Pra, nuk i llogarisin viktimat, dhe çdo vdekje e përditshme nuk i ngacmon lexuesit e gazetës. Ajo thjesht shitet keq, edhe po t ë bësh një spektakël, si në Salvador, kur partizanin Gomez e qëlluan në një stadium të madh, para syve të nënës dhe mijëra teleshikuesve.

Absurde duket edhe lufta e futbollit”, që shpërtheu në Honduras dhe Salvador. Kapuscinski tregoi, që futbolli nuk është vetëm sport, ai formon një pjesë të kulturës latinoamerikane, një mënyrë për t’i zhdukur apo nxitur konfliktet që nga njëherë mund të shpjerë edhe në shpërthim lufte. Ai kishte synim diçka tjetër, një përmasë më të madhe të këtij fenomeni, si është futbolli dhe  atë çfarë mund të rrjedhë nga emocionet e futbollit. Vetëm në Amerikën Latine njerëzit vetëvriten pasi humbasin ndeshjen dhe skuadrat i burgosin për të njëjtën arsye.

Në vitin 1974 Kapuscinski nisi punën në revistën e përjavëshme “Kultura” (Kultura) ku do rrijë gjer më 1981, kur pas puçit të Jeruzelskit, revista do mbyllet. Gjatë atyre viteve Kapuscinski udhëton shumë. U kthye në Meksikë për disa muaj. Më 1974 vizitoi Azinë dhe Afrikën dhe më 1975 Lindjen e Afërme. Dy vite (1975-1976) i kaloi në Angolë, që u pavarësua dhe shpejt më pas shpërtheu lufta e brëndëshme. Përjetimet e veta gjatë atij qëndrimi do t’i pararesë në përmbledhjen me raporte “Jeszcze jeden dzien zycia” (Edhe një ditë jetë, 1976).

Bashkë me Kapuscinskin, lexuesit shtegtojnë nëpër një vend pafund, që është thuajse pa njerëz, dhe me sytë e tij shohin si në ankth, torturë, trazira dhe mosrregull ndërmjet tragjedive të pafund dhe mosujdisë të lindë një shtet i ri, një qytetërim i ri dhe si nga djelmuria e vashëria të rriten luftëtarë të etur për gëzim dhe dashuri.

Autori e tregoi luftën angoleze në përmasa të tilla, sikur ajo i kishte vërtet. Në faqet e raporteve të tij ajo shfaqet tragjike dhe e ndërlikuar. Lexuesit i prek në zemër fati i herojve të saj, sinqeriteti i tregimtarit dhe bukuria e gjuhës. Sidomos janë për t’u shënuar fragmentet e librit ku Kapuscinski shkruan për veten, për frikën dhe mallin e vet. Me këto “ndërfutje” përshfaqet qëndrimi individual i autorit ndaj mënyrës si ta përshkruajë botën. Kjo paralajmëron një zhanër të ri: një raport sprovë apo një sprovë reporter – sikurse do ta quajë atë më pas – pa mijëra numra dhe fakte të panevojshëm, ku vëzhgimi është vetëm një shtysë për konsiderata intelektuale më  gjithëpërfshirëse.

Në parathënien e vet për botimin britanik të “Jeszcze jeden dzien zycia” (Londër 1987) Salman Rushdie do të shkruajë:

“Një Kapuscinski vlen sa mijëra penë-gërvishtës që pëllasin dhe fantazojnë. Për shkak të bashkimit të jashtëzakonshëm të raportit gazetaresk me artin, në fund të fundit, ne rrimë kaq afër asaj që Kapuscinski e quan një tabllo të vërtetë lufte, duke mos ia lejuar vetes ta paraqesë atë”.

Pasi u kthye nga Angola, Kapuscinski nuk i ndërpreu udhëtimet. Ishte gjithnjë atje ku tronditeshin regjimet e vjetra dhe përgatiteshin revolucionet, kështu vizitoi disa herë Etiopinë dhe Iranin. Pas këtyre udhëtimeve, ai shkroi dy libra, që do ia përhapnin famën nëpër botë: “Cesarz” (Perandori, 1978) dhe “Szachinszach” (Shahu, 1982).

“Cesarz” doli më 1978 në faqet e “Kultura”, nën titullin “Troche Etiopii” (Pak Etiopi). Një libër me të njëjtin titull ai e botoi po atë vit në Varshavë. Ishte një raport për fundin e palavdishëm të sundimit të Hajle Selasie, perandorit etiopian. Materialet për këtë raport Kapuscinski i mblodhi gjatë udhëtimeve të tij nëpër Etiopi (1973-1974, 1977) dhe ai u shkrua ex post, kur ai u kthye në Poloni.

Raporti përbëhet nga tri pjesë (“Froni”, “Ai po ikën, po ikën” dhe “Dështimi”), me tregime në formë kujtimesh të disa dhjetëra ish-hirësive të pallatit, që mundën ta takojnë Kapuscinskin pas rënies nga froni të Hajle Selasie. Me rrezik për jetën, ai i gjeti këta njerëz të fshehur në shtëpitë e veta në rrugicat e kryeqytetit etiopian, kur dora e revolucionit e rëzoi nga ofiqet dhe shërbimet shumë të nderuara. Ato paraqiteshin në sytë e popullit, duke fshirë të pëgërat e qenushit të Hajle Selasie, Lulu, apo duke vënë jastëkë nën këmbët e Zotërisë më Hirëplotë, që ai të mos lëkundet në ajër apo ta përkulë veten me shumë reveranca, duke i treguar atij shtegun e orëve ose duke hapur me saktësi sekonde tri portat e Sallonit të Pritjes, kur perandori e linte atë. Nga këto tregime të lakejve dhe shërbyesve, Kapuscinski thurri tablonë e tij për jetën Oborrtare Ideale.

Në pjesën e pare, ai zbulon lidhjet e ndërsjella në oborrin e perandorit në Adis-Abebë dhe metodat e tij të qeverisjes. Në pjesën e dytë (për vitet 60 të shekullit që kaloi) është një tregim për kryengritjet e para të studentëve dhe fshatarëve, që parandjellnin dështimin e epokës perandorake. Në pjesën e tretë paraqiten vitet e fundit të qeverisjes së Hajle Selasie, revolucioni, sjellja e hirësive të terrorizuara para humbjes së pashmangëshme, shfronësimi pak e nga pak i qeveritarit (aq më i vështirë për shkak të kultit të tij, të rrënjosur thellë në popullin etiopian), dhe në fund del njoftimi për vdekjen e tij në arrest shtëpiak.

Nga këto tregime, del jo vetëm tabloja e perandorit, që e çmonte më lart përulësinë besnike se sa inteligjencën (ai rrethohej nga flirtues të paskrupuj), por para së gjithash paraqitja e qeverisjes së tij me terror, frikësim dhe pasiguri, korrupsion dhe denoncim. Të tilla metoda qeverisjeje mbisundojnë jetën e tërë vendit. Hirësitë papushim përpiqen për t’i bërë ndere Hajle Selasie (psh duke luftuar për vendin e vet në procesionet e oborrtarëve), dhe populli nuk sheh egërsinë dhe absurditetin e oborrit, që praktikon kultin prej skllavi të perandorit duke i dhënë atij pothuaj të gjithë cilësitë e Zotit.

Sa më fort tronditet oborri nga konvulsionet e luftës së brëndëshme, aq më shumë thyhen lidhjet tradicionale ndërmjet të qeverisurve dhe zvoglohet adhurimi i tyre servil.

Ndonëse sistemi i qeverisjes vazhdon si një e tërë, tashmë po varet mbi të kërcënimi që së shpejti dhe pashmangësisht ai ka për t’u shkatërruar. E parandjell këtë jo vetëm autori me vërejtjet e tij, që plotësojnë tregimet e informuesve të tij, por edhe citimet nga Bibla, nga shkrimet e Tocqueville, që shfaqen në çdo pjesë të raportit dhe i japin atij një karakter mbikohësor.

“Cesarz” nuk është thjesht një raport. Autori e ka thënë vetë që kur ai i përshkroi të 37 atentatet, historia më pas duhej të paraqitej në mënyrë tjetër. Këtë here, me mjete letrare klasike ai ndërton një sintezë reportesh të tiranisë. Kapuscinski e la të lirë fantazinë e vet, se do qe e dyshimtë dhe e pabesueshme, që shërbyesit e dikurshëm të oborrit ta përdorin kaq shkathtësisht paradoksin, groteskun, parabolën dhe anti-ironinë në një gjuhë pak të vjetëruar të bisedave të tyre me atë. Por një stilim i tillë nuk ka qenë i rastit dhe tregon edhe fenomenin për të cilin kaq shkëlqyeshëm i tha atij etiopiani i fshehur nën emrin P.M.:

“ Njëkohësisht me merakun e bamirësit tonë për zhvillimin e policisë dhe me bujarinë në këtë lëmë, gjatë viteve të fundit të qeverisjes, u shtuan shumë policët, u shfaqën kaq shumë veshë, që dilnin nga nëndheu, të fiksuara në mure, që fluturonin në ajër, që vareshin në doreza, që sulmojnë nëpër zyra, të fshehur midis masës popullore, që presin para portave të mëdha, që gëlojnë në sheshet e qyteteve, që njerëzit për t’u mbrojtur kundër mortajës së denoncimit – nuk dihet qysh, ku dhe kur, pa mësues, pa kurse, pa disqe dhe fjalorë – nisën të mësonin një gjuhë tjetër, shpejt si poliglotë e zotëruan këtë gjuhë të re, e përvetësuan  dhe u bënë kaq të shkathët, sa që ne, njerëzit e thjeshtë dhe të paditur, befas u bëmë komb dygjuhësh. Kjo ndihmoi shumë në jetë, madje e ruajtëm jetën, qetësinë dhe mundësuam ekzistencën.

Secila nga gjuhët kishte fjalë të ndryshme dhe kuptim të veçantë, madje edhe gramatikë të ndryshme, por ne qemë të aftë të mposhtim vështirësitë dhe t’i shprehim në kohë mendimet tona në gjuhën e duhur. Një gjuhë flitej jashtë dhe tjetra brenda, njëra ishte e ëmbël kurse tjetra e hidhur, njëra e përpunuar ndërsa tjetra e ashpëruar, njëra dilte nga goja, tjetra futej në gojë. Dhe ne vendosnim sipas rastit dhe rrethanave, a ta nxirrnim apo ta futnim atë, a ta zbulonim apo ta fshihnim”.

Gjatë viteve të mëpastajmë “Cesarz” u përkthye në 23 gjuhë, duke korrur recenza entuziaste në “The London Reviw of Books”, “The Observer”, “The New York Times Book Review”, “The New Yorker”, “Time”, “Newsweek”.

Në vitin 1983 “The Sunday Times” e zgjodhi “Cesarz” si librin e vitit. John Updike e quajti atë “një konsideratë magjike, që shpesh shndërrohet në poezi dhe aforizëm”. Salman Rushdie konstatoi, që në librin për Hajle Selasie përshkrimet e Kapuscinskit bëjnë atë që vetëm arti mund ta bëjë: “ato i japin krahë aftësisë sonë përfytyruese”.

Shumë recenzentë kanë nënvizuar, që Kapuscinski ka krijuar një model original të raportit. Ata e vendosin atë ndërmjet veprave të Diderot, Swiftit dhe Kafkës apo Volterit, Kisch-it dhe Camus-it, pra ne kontekste të gjera letrare. Por nuk është e mundur ta klasifikojmë “Cesarz” me një kuptim. E dyshimtë doli edhe njëjtësimi i veprës së Kapuscinskit me “gazetarinë e re”, një prirje kjo popullore në prozën amerikane në vitet 60 të shekullit që kaloi.

Sidoqoftë, u vu re shpejt që çdo mosnjëjtësi qëndron në përdorimin e përkufizimit të gjërë të “faktit”, sipas të cilit ai nuk është vetëm përgjigje për 5 pyetjet klasike: kush, ku, kur, qysh, pse, por edhe përmban shumë të dhëna për ndjenjat, ujdinë dhe mendësinë.

“Fakti”, i kuptuar kaq gjerësisht, është i papranueshëm sidomos te kritikët anglosaksonë. Çfarë nuk del në dokumentet historike, funksionon – sipas mendimit të tyre – në kufirin e fiktives. Me veprën e vet, Cesarz Kapuscinski bindi që një lidhje skllavërore e tillë me faktet, si psh besnikësia ndaj datave dhe numrave, i dobëson rëndë te ne aftësinë dhe mundësitë e perceptimit.

Që në vitin 1975, duke shkruar përmbledhjen me raporte “Chrysus z karabinem na ramieniu”, Kapuscinski shprehu dyshimin e vet, që një grumbullim në sasi të mëdha i informatave në një raport është i panevojshëm:

“Më pas, në trenin nëntokësor të Parisit, në autobuzin e Londrës apo në një kafene të Vienës njerëzit do lexojnë që në.(këtu shfaqet një emër i vështirë dhe i huaj) disa fidai vranë (këtu pason numri i viktimave, nga koha na kohë emrat e tyre), dhe më pas e hodhën në erë vetveten. […]

Me që kjo ka ndodhur larg dhe njerëzit kanë kujtesë kaq të vështirë, kanë për t’i harruar, aq më tepër që kur kalojnë pas një çasti nëpër rrugë dhe kur vështrojnë vitrinat, duhet të mendojnë për diçka tjetër ose të thonë me zë të lartë:  – Sërish çdo gjë po kushton tani më shumë!”

Pikërisht, këtë përdallues për raportet e Kapuscinskit e ka treguar bukur Adam Hochschild në “The New York Review of Books”:

“Në se veprat e autorëve latinoamerikanë me pemë që lëvizin dhe me zogj që flasin do të quheshin realizëm magjik, atëhere duhet të pranojmë që polaku Kapuscinski na ka dhënë një gazetarizëm magjik”.

Andrzek Wajda kishte ndërmend të bënte regjizorin e filmit sipas “Cesarz”, me skenar të Marcel Lozinskit. Për fat të keq, ministri polak i kulturës dhe i artit i ndaloi punimet përgatitore. Kështu versioni filmik i “Cesarz” nuk u paraqit kurrë.

Shumë regjizorë e kanë parë “Cesarz” si vepër për teatrin. Në strukturën e vet me ekspozim, me intrigë në zhvillim, me kulminacion dhe me monologje të rrjedhshme, shtohen shkallëzime didaktike, vërejtje të autorit për vendin dhe kohën e veprimit. Në mars të vitit 1987, “Royal Court Theatre” vuri në skenë për herë të parë “Cesarz”. Shumë shpejt shfaqje sipas kësaj pjese teatrale u paraqitën në shumë vende dhe i mrekulluan spektatorët në Varshavë, Toronto, Amsterdam, Oslo dhe Budapest.

Anglezët gjetën në veprën e Kapuscinskit një analogji për qeverisjen konservative të Margaret Thatcher-it. Kritikët gjermanë e quajtën atë si një metaforë e totalitarizmit komunist, dhe polakët si një profeci për epokën e degjeneruar të Gierek-ut dhe fillimin e procesit të çlirimirt, që do shpërfaqet më pas me lëvizjen e Solidarnosc (Solidarnost-it). Sidoqoftë, të gjithë lexuesit në vende të ndryshme panë te “Cesarz” një alegori për qeverisjen diktatoriale në përgjithësi dhe nuk munguan zërat e paralajmërimit që ajo paraqet mekanizmin diktatorial të qeveriskes, në formën e pastër, që mund të funksionojë edhe në sistemet demokratike.

Në anketën e “New York Public Library’s” vepra e Kapuscinskit gjendet në listën e 150 veprave më të shquara të letërsisë së shekullit të njëzetë.

Më 9 janar 1978, në Kum, qytet i shënjtë i shiitëve, nisi revolucioni islamik iranian. Pas vitesh betejash të përgjakshme, qeveritari, shahu Reza Pahlavi, ia mbathi për në SHBA, dhe menjëherë pas kësaj qeverisjen e morën përsipër myslimanët fundamentalistë, ata shpejt formuan shtetin që bazohet në ligjet e Kuranit. Kapuscinski erdhi në Teheran, “kur nisi revolucioni – manifestuesit e parë, të qëlluarat e para, viktimat e para. […]. Ky revolucion ishte një temë e madhe për mjetet masive të komunikimit, një temë e madhe për mbarë botën”.

Por në këtë revolucion, ku e tërë lëvizja opozitare kundër shahut u bë nëpër xhamira, dhe xhamitë ishin vend i shënjtë, i paprekshëm nga autoritetet dhe nga regjimi, ai pa një analogji me situatën në Poloni – “fuqia e fesë, fuqia e priftërinjëve dhe paprekshmëria e tyre ishte fuqia e opozitarëve tanë, që u grumbulluan rreth saj. Për mua, polakun me përvoja polake, ishte e kuptueshme se çfarë po ndodhte atje”.

Kapuscinski tha:

 “Doja t’i përshkruaja njerëzit, mendësinë e tyre dhe mënyrën si e ndjenin botën. Përvoja më kishte mësuar, se kjo gjë, nga çdo pikë e planetit tone, paraqitet ndryshe – dikush që banon në Evropë, e sheh botën tjetërsoj nga dikush që banon në Afrikë.

Pa përpjekje për t’u thelluar në mënyrat e tjera të të ndjerit dhe përshkrimit, ne nuk do kuptojmë asgjë nga bota. Revolucioni Iranian ishte revolucioni i fundit i madh i shekullit XX. Pas Iranit nuk pati asnjë lëvizje revolucionare me një gjithëpërfshirje të tillë. Paralel me të ishte Solidarnosti ynë.

Tre kapitujt e fundit të “Szachinszach” i shkrova që në Varshavë, duke e ndjerë që Solidarnosti kishte gjetur pengesa dhe po fillonte të dështonte. Prandaj tre kapitujt e fundit tregojnë, se si shterohen emocionet revolucionare, se si ëndërrat njerëzore bëhen copë copë nga realiteti, me të cilin ato ballafaqohen. Ja kapitujt për pikëllimin, kur pas përjetimeve të mëdha, ai do mbetet te njerëzit dhe qytetarët. Dhe pikërisht kjo është historia e vërtetë e “Szachinszach””.

Lexuesit që kërkojnë në “Szachinszach” fakte për Iranin dhe sqarim se çfarë po ndodh atje, me siguri do të ndjehen të zhgënjyer dhe të mashtruar. Ata pranojnë se njësoj mund të shkruhej për revolucionin francez të 1789 ose për Pranverën e Popujve, për Revolucionin e Tetorit në Rusi.

Kapuscinski kishte qëllim të paraqiste mekanizmin universal të revolucionit. Ai pa të njëjtën frikë dhe të njëtin gëzim nga fitorja, atje ku ndërrohej qeverisja. Njerëzit kanë njësoj frikë dhe gëzohen njësoj në çdo vend: “Megjithatë ka diçka të pandryshueshme, të pashkatërrueshme, kam frikë ta them – të përjetëshme: mospasja e ndihmës. Oh, qysh ato seli të komiteteve iraniane më rikujtonin mua atë që kam parë në Bolivi dhe Mozambik, në Sudan dhe Benin. Por pas disa vitesh kur ka për të ndodhur revolucion, njeriu, njeriu i njohur tashmë nga ne do zhduket, vendin e tij do e zërë një tjetër, ai do nisë të kërkojë një letër dhe një laps. I njëjti burrë ose grua do të presë i shndërruar në gur. Dikush do t’i japë pendën e vet. Zyrtari i lartë do debatojë. Të gjithë, sikurse paraardhësit e tyre, sërish do vrapojnë papushim në rrethin e mallkuar të mosndihmës”.

“Szachinszach” është libri më autobiografik i Kapuscinskit. Autobiografike janë ndjenja e lodhjes së madhe, ajo largësi e qetë, thuajse e ftohtë për atë që duket dhe dëgjohet. Autobiografike duket edhe bindja, se nuk do ndodhë asgjë, që nuk ishte paraparë. Në përshkrimet e tij, revolucioni është një shkëlqim, një britmë, një shkelm, një mitralim. Ai shfaqet si një pikë mbi rrotën e historisë që sillet ngadalë. Shpërthimin e revolucionit mund ta ndalësh, sepse mund ta shtuposh britmën në gojën e njerëzve, por kjo nuk bëhet dot kur njërëzit janë pjekur tashmë për të. Edhe vdekja e revolucionit mund të vonohet, por s’është e mundëshme kur ai ka vdekur te njerëzit:

“T’u hedhim një vështrim të gjithë njerëzve që marrin pjesë në kryengritje. Ata janë të përkushtuar, të përzëmëmërt, të gatshëm për flijim. Në atë moment ata jetojnë në botën me një temë, të kufizuar vetëm te një mendim – duan ta arrijnë qëllimin e dëshiruar. Çdo gjë i nënshtrohet kësaj, çdo prapësi bëhet e durueshme, asnjë flijim nuk duket shumë i madh.[…] Por vjen një cast, kur zhduket gëzimi dhe gjithçka mbaron. Ende instinktivisht, sipas zakonit, ne përsërisim gjestet dhe fjalët, ende dëshirojmë që të jetë njësoj sikurse dje, por e dimë ama – dhe ky zbulim na tmerron – që gjithçka që ndodhi dje, nuk ka për t’u përsëritur më kurrë. Vështrojmë për rreth dhe bëjmë një zbulim të ri – ata që kanë qenë me ne, janë bërë gjithashtu të tjerë, edhe ata janë ftohur, diçka është shuar gjer në fund te ata”.

“Szachinszach” është një traktat mjeshtëror për lindjen dhe vdekjen e qeverisjes prej tirani dhe gjithashtu të revolucionit.

Më pas do mbeten vetëm fragmente, copa tregimesh, “tipe të prishura” të zverdhura dhe të paqarta. Mund ta përziejmë këtë, ta rregullojmë ndryshe. Fytyra, thirrje, artikull në gazetën qeveritare. Pëshpërima njerëzish që ia mbathin nëpër male, për të dëgjuar shirita me fjalët e Khomeini-t. Dy gardistë, të ngrirë para ambasadës amerikane, ku mbahen pengjet. Shitës qilimash. Shahu në borë, kur bën ski. Ajatullahu plak në dhomën e zbrazët me ballkon të kthyer nga sheshi, në qytetin e shënjtë Kum, rri ulur, mbështetur pas murit. Nga universiteti lëviz me shpejtësi një autoambulancë, që transporton gratë e plagosura, për në spital. Dhe në dhomën e hotelit rri ulur Kapuscinski, mbi dysheme shtrihen fotot e vjetra, ca libra, disa kaseta magnetofoni me zëra njerëzish, fletë letre me shënime të shkruara me nxitim pas shëtitjeve të tij nëpër Teheran, pas vizitave në pazare dhe në selitë e komiteteve revolucionare, pas bashkëbisedimeve me njerëz rreth xhamive. Dhe rrëfimi i tij plot mohim:

“Provoj t’i kuptoj të gjithë, por herë herë hyj në një rreth të errët, ku nis të endem gabimisht. Ata kanë tjetër lidhje me jetën dhe vdekjen”.

Kapuscinski nuk don të duket që ai ka hyrë në kulturën persiane, që ai i kupton të gjithë njerëzit aty. Ai është tjetërsoj nga ta, përgjithmonë i huaj. Megjithatë nuk i ndërpret përpjekjet që nga copat e shpërndara të bëjë një të tërë, ai kërkon fort një lidhëse ndërmjet ngjarjeve, një hollësi me të cilën të mund të nisë tregimin e tij lirisht dhe ta përfundojë atë lirisht.

Në “Cesarz” Kapuscinski ka ndërtuar një histori për “Mbretin e Mbretërve” dhe popullin e tij, duke përdorur tregimet e ish oborrtarëve. Tregimi për shahun dhe revolucionin iranian është i ndërtuar me figura, të cilat rrëshqasin para syve të lexuesit si kuadro filmi. Shihen njerëz, që bëjnë diçka që e mendojnë të drejtë dhe të vërtetë. Ata rëzojnë monumentet e vjetra dhe ngrenë të reja. Kur ata lodhen me këtë ose kur diçka shfrenon te ta zemërimin – nata- shkatërrojnë gjithçka edhe një herë. Ata luftojnë dhe do luftohen. Gjithmonë sërish, pafund..

Në gusht të 1980, Kapuscinski udhëtoi në bregdetin polak për 12 ditë ku vëzhgoi ngjarjet në Szczecin (Shçecin). Gdansk dhe Elblag, që do të shpinin në themelimin e Solidarnost-it. Me keqardhje këto vëzhgime nuk u vunë në librin për “Gushtin polak”. Mbetën vetëm 6 faqe të shtypura. Ai shkroi për ringritjen e dinjitetit njerëzor dhe kuptimin e saktë të gjuhës polake. Shënimet e veta ai do i paraqesë dhjetë vjet më pas në “Lapidarium” (1990).

Pas “Szachinszach” ai nuk botoi libra të rinj me raporte për 4 vjet. As nuk udhëtoi kaq shumë. Vitet 80 qenë kohë për pushim. Kapuscinski dukej i lodhur dhe i mërzitur nga tregimet për ngjarjet revolucionare. Nga një reporter ai bëhet publicist, poet dhe mendimtar.

Në vitin 1986 doli përmbledhja e parë me vjersha “Notes” (libërth shënimesh). Ai ende shkroi si nxënës shkolle me vjershën e tij që doli në “Odra” (Ode) dhe në “Woszach mlodych” (Sipas mendimit të të rinjëve), një shtesë e gazetës “Wszoraj i dzis” (Dje dhe nesër) të shoqatës katolike PAX, që bashkëpunonte me partinë komuniste polake.

Te poezia kthehet në fillim të viteve 80, kur pas shpalljes se gjendjes së luftës e likuiduan revistën javore “Kultura”. Kapuscinski humbi punën dhe shumë nga kolegët e vet të redaksisë i internuan. Ndonëse ai mori një propozim për të udhëtuar jashtë shtetit si korrespondent i PAP, e refuzoi atë në shenjë proteste. Ai shkruan:

“Poetët janë rojtarë që konservojnë fuqinë, bukurinë dhe origjinalitetin e gjuhës. Prozatorët nuk merakosen aq sepse prozatori duhet të gjejë historinë – kjo i mjafton atij për të shkruar shkathtësisht. Dhe poeti lufton me gjuhën e vet, përpiqet. Gjithë mundimi i tij qendron në atë që ta disiplinojë gjuhën për të shtrydhur nga ajo aq sa mundet pasuri, ndryshimësi.”

Në “Notes” gjenden shumë konsiderata për mjerimin dhe vdekjen, ka edhe një bashkëbisedim poetik me një mik që ka vdekur, sëmundja e të cilit ishte vuajtje për jetën deri në çastin, kur ai u vetëvra. Ai rri e mendohet për vdekjen tragjike të priftit Jerzy Popieluszko dhe për vuajtjet e jogistit Ramamurti, që për shkak të parave urdhëroi ta varrosnin gjatë javës, por kjo nuk i bëri përshtypje askujt, sepse vdiq nga uria.

Ai rikujton Arnold Slucki-n, poetin çifut që, para se të ikë i dëbuar në Jeruzalem – “ecte nëpër rrugën Nowy Swiat/ askënd nuk pa t’i hidhte një vështrim..” dhe xhepat e tij ishin plot me vjersha. Nuk mungojnë rrëfime personale:

“zgjati shumë/para se të mësoja të mendoja për tjetër njeri”.

E torturonte atë dilema “të vdesësh/ta mbyllish me zhurmë kapakun e heshtjes/vallë të mundohesh sërish papushim”.

Dhe fort i bën përshtypje keqardhja e tij:

“përse/ bota/nxitoi përbri meje/ kaq shpejt/ nuk ndali/nuk u afrua/nuk i foli vetes intimisht”.

Në këtë përmbledhje me vjersha u shfaq besimi themelor i Kapuscinskit, që “do shpëtoi ay që ka krijuar botën e vet”, dhe ky është kusht për ekzistencë.

“Zoti ekziston, sepse Ai e krijoi botën.

Homeri ekziston, sepse ai e krijoi botën,

Dhe Mikelanxhelo, dhe Mozarti.

Rafaeli krijoi shumë figura – të gjitha jetojnë.

Po shumohen përbindëshat e Hieronimo Bosch-ut.

Gratë e Renoir po tregojnë trupat e veta-

Ato janë shumë të bukura.

Po thërrasin gjelat e Chagall-it,

viçat e tij po vrapojnë në qiell.

Don Kishoti po rregullon armaturën,

Sanço Panço nuk pushon së filozofuari.

Sa botë ende do lindin?

Sa njerëz?

Sa kafshë?

Mos vallë një arkë e re e Noa-s?’

Në vitin 1990, shtëpia botuese “Czytelnik” (Lexuesi) botoi vëllimin e parë të “Lapidarium”, që shënon fillimin e një koleksioni të ri, vëllimet e të cilit do dalin për disa vite radhazi: i dyti (1995), i treti (1997), i katërti (20000, i pesti (2002) dhe i gjashti (2007).

Për rrethanat, se si lindi ideja e “Lapidarium”-it Kapuscinski do thotë më pas:

“Kur u shpall gjendja e luftës në dhjetor 1981, po punoja te “Kultura”. E mbyllën redaksinë e revistës së përjavëshme dhe të gjithëve neve, të gjithë gazetarë, me qenë se ishim anëtarë të Solidarnostit, na pushuan, na e hoqën të drejtën e profesionit. Kështu s’kisha asnjë punë dhe mendova, se çfarë të shkruaj pikërisht, çfarë të bëj. Në fillim u hodha një vështrim shënimeve të mia të udhëtimeve më të herëshme dhe kështu nisi vëllimi i parë i “Lapidarium”-it me sekuenca, fragmente nga qendrimi im në Amerikën Latine. Por më pas e braktisa atë, si një shënim reporteri dhe nisa të shkruaj për vëzhgimet, që më detyroi realiteti polak atëkohë dhe gjithçka që lidhej me artin, letërsinë dhe sociologjinë..

Befas u orientova që sot nuk mundet të shkruash një libër sintezë për botën. Kjo vjen nga fakti që ne jetojmë në botën e shndërrimeve të çmendura, radikale dhe thelbësore, që ndodhin me nxitim. Pra, prova për të ndërtuar një sintezë të vetme nuk duket e mundëshme. Ne nuk jemi të aftë ta shohim botën si një të tërë. Ne nuk jemi të aftë, sepse vetëdija jonë nuk është ndërtuar sikurse bota globale.

Fuqinë tonë të përfytyrimit e kanë formuar dhjetëra mijëra vjet të të parëve tanë, qindra, qindra brezave. Fuqia jonë e përfytyrimit është formuar në përmasa të vogla. Zbulimet arkeologjike paraqesin që bashkësitë e para të njerëzve janë formuar në grupe me 30-50 vetë. Më shumë njerëz nuk kishte asnjë grup, sepse ai nuk mund ta ushqehej dot, dhe as më pak, sepse nuk mund të mbrohej dot. Pak a shumë, në një grup të tillë, në një botë të tillë, është formuar fuqia jonë e përfytyrimit. E gjitha kjo zgjati qindëra, mijëra vite.

Dhe befas në shekullin XX dhe sidomos në fundin e tij, po ndodh një revolucion gjigand elektronik, një revolucion gjigand komunikativ, që po e transformon në mënyrë të paparë rendin e deritashëm. Ky revolucion elektronik rrëzoi dy shtylla ku mbështetej fuqia jonë e përfytyrimit.

Një shtyllë fiksonte afatin kohor dhe tjetra kufirin hapësinor. Pikërisht për shkak të progresit elektronik, u shkatërruan të dy kufijtë.

Koha pushoi së ekzistuari, po ashtu edhe hapësira. Në botën tonë globale ne mund të bashkohemi meçdo vend në çdo sekondë. Dhe ne nuk jemi mësuar me këtë fuqi përfytyrimi. Fuqia jonë përfytyruese s’është e aftë të funksionojë në këtë botë. Prandaj mendja njerëzore përdoron dy taktika, dy strategji.

Një strategji është prova për ta sunduar këtë botë. Në botë ka një klasë njerëzish, në rritje, por ende e vogël, klasa e njerëzve që përpiqen të mendojnë sipas masës globale. Ky është një tip i ri njeriu, një formulë e re të menduari, një lloj i ri përkufizimi i botës.

Taktikën tjetër të mendjes njerëzore e formon prova për ta përjashtuar veten nga kjo gjë, për t’u fshehur në qoshet e ndryshme, nëpër qilarë, në bashkësi të vogla.  Në rrethin familiar, në rrethin e të njohurve, në rrethin e qytetit të madh apo qytezës, në rrethin e profesionit të vet.

Në moskqyerjen e kësaj bote tjetër. Ja shpëtimi ynë përpara rrëfimit që ne nuk jemi të formuar për këtë epokë. Dhe kështu shfaqen dy lloje të teksteve letrare. Kemi tekstet, që për shembull pararqesin persona historikë të tillë sikur ata të mos kishin qenë në botën tonë, në planetin tonë. Dhe nga ana tjetër, gjejmë letërsi dhe shkrimtarë, sidomos amerikanë që provojnë të sintetizojnë këtë botë për ne, ta bashkëngjisin.

Ata, që e konsiderojnë botën, sit ë tërë, që provojnë ta shohin të tillë, kanë probleme të mëdha, sepse gjuha jonë, përfytyrimet tona, stilistika jonë, nuk janë të përshtatshme për të. Ata duhet të përpiqen të bëjnë diçka nga ky realitet i ri, që na shtyp fort, gjithnjë e më shumë. Dhe në se ne nuk provojmë ta kuptojmë këtë realitet, do të ndjehemi gjithnjë e më shumë të pandihmë dhe bota do bëhet gjithnjë e më shumë indiferente për ne. Në se bota do bëhet për ne indiferente, ne do ndjehemi gjithnjë e më fort të hedhur tej, në anët. Do ta dimë që diku gjendet një botë, e pasur, përparimtare dhe ne mbetëm këtu dhe nuk mundemi ta rigjejmë një vend për ne. Që nuk është e mundur që ne të marrim pjesë në të dhe ne jemi të shtyrë tutje si në anët e botës.

Ky mekanizëm është shumë i egër, sepse thelbi i botës ku jetojmë dhe do jetojmë ne është shumë i ashpër dhe një dinamikë e rreptë përzgjedhjeje. [..]

Në krijimtari – shpëtimin fillestar, provën fillestare të një lidhje me këtë botë, e jep një fragment-teknik – përpjekje për të përshkruar botën me ndihmën e fragmenteve të përshkruara të kësaj bote. Rrëfimi që ajo nuk na len ta përshkruajmë të tërën, por që kjo duhet bërë me sa mundet, aq sa do mundemi. Ja themeli për të gjitha vëllimet e “Lapidarium”-it. Ja shikimi i botës përmes prizmit të fragmenteve të saj, me zgjedhjen e atij fragmenti, që shpesh është i rastësishëm, por i cili nuk mund të tregojë gjithçka.

Ne e rigjejmë citimin nga një vepër ose mendimin e dikujt, ne i përsërisim fjalët e dikujt ose paraqesim një vërejtje, që na është ndëfutur neve. Dhe pikërisht nga kjo ne ndërtojmë skeletin që quhet lapidar.

Me qënë se fjala “lapidar” do të thotë fragment, është ajo pjesë në të gjitha muzetë e mëdha të botës, ku paraqiten koleksione nga epoka të ndryshme, edhe nga epoka antike. Zakonisht gjendet këtu një oborr, ku i lënë të gjitha mbetjet, fragmentet e skulpturave antike dhe të bareliefeve, veprat antike prej guri, që nuk janë më një e tërë. Një fragment të dorës nga një skulpturë, një fragment të trungut të njeriut, kokë. Nga njëra, anë nuk mund të tregohen këtu në sallonet e muzeve, sepse nuk ka vendeksponate të dëshiruara, por nga ana tjetër do ishte me dëm t’i hidhnim tutje, të humbisnim ndonjë objekt.

Pikërisht vende të tilla quhen lapidare në gjuhën muzeale. Pra, “Lapidaret” e mia janë fragmente mendimesh, konsideratash të cilat nuk ka qenë e mundur të skulptoheshin si një e tërë. Ka edhe fragmente nga kërkimi i një koncepti, ideje dhe nga koha në kohë nuk dihet se çfarë kërkohet. [..]

[Lapidaret[ së pari janë shënuar në fletore në formatin A4 dhe më pas unë e kam rishkruar gjithçka. Pastaj i kam ndarë këto citime në fragmente dhe më pas këto fragmente i kam ngjitur bashkë. Më pas edhe një herë e kam lexuar gjithçka dhe e kam zgjedhur. Është bërë një përzgjedhje e madhe, sepse ajo që ka dalë në libër formon vetëm çerekun e asaj që kam në fletoret e mia të shënimeve. Ky proces përzgjdhjeje nuk përfundon. Me qenë se “Lapidaret” dalin në shumë vende, në gjuhë të ndryshme, bëhet edhe një përzgjedhje tjetër. Përkthyesit e mi zgjedhin atë që ka më shumë rëndësi për ta dhe botojnë zgjedhje gjithëpërfshirëse nga këto lapidare.

Kështu vazhdon përzgjedhja e përjetëshme e këtyre fragmenteve, rregullimi i tyre i përjetshëm. Pra, në fund të fundit, kanë mbetur vetëm disa copa nga ay det fragmentesh që ekziston tani.”

“Lapidaret” përmbajnë shumë tema. Kapuscinski e njeh botën në çdo simptomë që shpërfaqet, në konfiguracionet më befasuese dhe të komplikuara. Në këtë botë ziejnë ngjarjet, paraqiten në masë idera, të vetat dhe të huaja. Të gjitha bashkëekzistojnë, e përshkojnë njera-tjetërn ndërsjellazi. Kapuscinski nuk e fsheh që ai e njeh botën, që problemet e saj janë afër tij.

Për disa ai duket si profet i frymëzuar, ndërsa për të tjerët një zëdhënës i shquar i realitetit.

Vlen të vihet re stili, që njihet menjëherë, që dallohet nga kushdo, për të cilin ai shpreh diagnozat e veta. Hollësitë janë me tepri ndërmjet përgjithësimeve universale. Të vërtetën e tij për botën ai e thurr nga përjetimet konkrete dhe përvojat. Ai s’e veçon veten nga ajo që ndodh, por me pasion të madh, zell, prirje për të hetuar aspak të frenuar, ai thellohet në ngjyrat dhe aromat, të gjitha nuancat e realitetit që rrihet dhe valëzon. Ky mjeshtër i vëzhgimit ngacmon veshët me çdo fjalë me zë të ulët, pëshpërimë, pëllitje dhe britmë. E gjitha kjo është e dobishme për botën e lapidarëve, e ndërtuar nga fragmente. Dhe këto fragmente mund të jenë të llojeve të ndryshme – herë shënime në fletore, herë tjetër mendim, ide, koncepte, herë citat i nxjerrë nga libri i një filozofi të madh, historian apo shkrimtari, herë tjetër vërejtje për hidhërimin e vet, ëndërrën, parandjenjën.

Gjithëpërfshirëse këto fragmente mund të bëhen një skicë, një sprovë e vogël, plot me konsiderata për psiqikën apo arësyetimin historizofik. Atëhere shtresat kuptimore të ndryshme, botët e ndryshme, hapësirat e ndryshme, vendosen njera mbi tjetrën. Pra, një fragment mund të bëhet një kokrrizë, nga e cila dukshëm do rritet një kopësht i jashtëzakonshëm. Walter Hilsbecher nënvizon në veprën e vet “Tragjikja, absurdja dhe paradoksi” (Varshavë, 1972) që shkrimtari, që përdor fragmentin, e ndjen “tablonë e paqendrueshme të botës,, e vë re pamundësinë për ta bashkuar në analizën gjithëpërfshirëse njohjen kohore me instinktet e shtresave më të thella të psiqikës së vet. Ai kënaqet duke shikuar ndërlidhjet elementare, duke kërkuar gjurmët e asosacioneve, duke treguar grimcat e kuptimit”.

Ka të ngjarë që nga kjo Kapuscinski nxjerr tërë prirjen për zbulimin e të vërtetës së përkorë në këtë ballafaqim të dritës dhe errësirës. Pamëdyshje, por duke u lëkundur, ai ecën në urat ndërmjet sekretit dhe provës për ta kuptuar atë, nuk u shmanget kalimeve të fshehta, dhe po qe nevoja ngjitet në majat e panjohura ose zbret në humnerë. Por kurrë atë nuk e braktis dëshira për të gjetur kuptimin, rregullin, parimin që i rendit të gjitha fragmentet e shpërndarë. Si përfundim, për një qendrim dhe përpjekje të tillë do të jenë fjalët e Walter Hislsbecher:

“Me pak tepërim mund të themi, që më mirë në një fragment se sa në një vepër të plotë shpërfaqet mundësia për ta paraqitur botën e pafund dhe mënyrën e pafund për ta njohur atë – dhe kjo do të thotë me fjalë të tjera moszgjidhshmërinë e enigmës së botës. Pikërisht kjo moszgjidhshmëri herë herë na shtyn përpara drejt zgjidhjeve, nuk na lejon ta braktisim udhën e njohjes, na detyron që të ngulim këmbë”.

Kapuscinski – ky dëshmitar i besueshëm i epokës, kur ndërrojnë të gjitha simbolet dhe pikat e orientimit humbasin vendin e tyre të qendrueshëm – jo rastësishëm na rikujton fjalët e Debora Vogel-it. Kjo shkrimtare çifute e harruar, e vrarë nga nazistët, përdorte në veprën e saj “Lulëzojnë akaciet” parimin e montimit fotografik si një mjet shprehës modern. Duke ndjekur këtë shëmbull, në “Lapidarium II” Kapuscinski rrëfen që ai do donte ta shkruante historinë të “Një dite të botës”, si në mëngjes dielli ngrihet përmbi Tibet, Sahara, Firenze dhe Limë, qysh gjatë ditës vinë mushkat dhe njerëzit mbledhin maniokon, shkulin patatet dhe në mbrëmje gjithçka ngadalsohet, trupat njerëzore afrohen njeri me tjetrin, për t’ju dhënë torturave të pagjumësisë, maktheve në ëndërr dhe moskujtesës. Ka të ngjarë që ky qëllim i Kapuscinskit nuk është ende i kryer dhe menjëherë na ndërfutet pyetja: vallë penda e një mjeshtri të tillë të madh si Kapuscinski do arrinte ta vinte këtë histori në kuadrin e shënimeve të shkurtëra.

Më shumë të bëjnë përshtypje fjalët e Kapuscinskit në hyrje të vëllimit të katërt të “Lapidarium”-it, kur befas vjen vdekja, “para së cilës gjithçka bëhet krejt me synim, madje edhe groteske: nxitimi (sepse dikush do të na zëvëndësojë), lëvizja papushim (sepse me gjasë në një vend tjetër është më mirë ose më me interes se këtu), detyra që i tejkalojnë mundësitë e muskujve tanë, zemra, truri (sepse dikush fitoi më shumë, kërceu më lart, mendoi më saktë). Dhe fjalët e priftit që i lë lamtumirën banorit të një fshati të varfër në Tanzani ende për një kohë të gjatë do i cimbojnë mendimet tona: “Vdekja na çliron nga të gjitha pasionet e padobishme, nga ambiciet tona qesharake dhe nga synimet e pamenduara. A edini, se çfarë janë të gjitha dëshirat që na flakërojnë neve kështu? Asgjë  – them unë  – asgjë. Vdekja rreh jo vetëm ata që kanë vdekur. Ajo njëkohësisht zbulon maninë e të gjallëve, u rikujton atyre, se janë veçse pluhur. Vdekja është diçka e madhe, sepse ajo është një shfajësim dhe falje”.

Në vitin 1988 Kapuscinski nisi punën me librin për “Idi Amin”, i fundit – pas “Ceszars” dhe “Szachinszach” – pjesë e trilogjisë për diktatorët. Që kur e rëzuan këtë ditator, kaluan nëntë vite, ai udhëtoi për në Ugandë për të rikrijuar hollësitë e dikurshme dhe për të hetuar ujdinë e tashme midis banorëve. “Pikërisht atje kuptova sa shpejt avullon kujtesa historike. Të gjithë kishin harruar gjithçka, kishin shporrur nga vetja kujtimin për çmenduritë, që kishin ndodhur pak më parë dhe për vdekjen. Për herë të parë, kaq fort, unë nisa të ndjej mosvazhdimin e kujtesës kolektive.” – dotë konstatojë ai më vonë. Pikërisht atëhere i mbërritën lajmet për perestrojkën në Bashkin Sovjetik.: “Kjo u bë një ngjarje botërore.

Amini ishte pa rëndësi po të krahasohesh me gjithçka që ndodhte në Lindje”.

Menjëherë ai vendosi të shkojë atje dhe të përshkruajë dështimin e perandorisë sovjetike. Me dymijë rubla si honorar për përkthimin e sapodalë në rusisht të “Ceszarz” ai do udhëtojë nëpër 15 republikat. Në ish Bashkimin Sovjetik do kalojë vite, kuptohet me pauza një dy muajshe qendrimi në shtëpi. Gjatë udhëtimeve ai bëri 1500 bashkëbisedime dhe me avionë të ndryshëm fluturoi 60 mijë kilometra: gjërë e gjatë perandorisë  – nga Bresti në lumin Bug, Në magadan në Paqësor dhe nga Vorkurta (ku ai vëzhgoi si korrespondenti i vetëm i huaj grevën e madhe të minatorëve) prapa rrethit polar, deri në Termez  – në kufi me Afganistanin.

Në vitin 1991 Kapuscinski nisi punën me “Imperium”-in (perandorinë):

“Pasi u riktheva në shtëpi lexova një masë të madhe librash për ato që kisha parë dhe tani isha gati për punë. Rënien dhe dështimin e mamuthit sovjetik u mundova ta tregoja nga brenda”.

Dy vjet më pas shtëpia botuese “Czytelnik” nxori “Imperium”-in. Kjo vepër është përkthyer në 23 gjuhë por kurrë në rusisht.

Takimet e veta me perandorinë Kapuscinski i ka përshkruar në tri pjesë. Takimi parë (1939-1967) nisi nga momenti kur trupat ruse hynë në qytetin e familjes së autorit, në Pinsk, në Polezi. Ishte vetëm një episod, por tepër i egër dhe kurrë i harrueshëm. Njëzetë vjet më vonë, më 1958, ai përshkroi udhëtimin përmes hekurudhës transsiberiane. Udhëtari nuk mund ta besonte që një vend kaq i madh gjen vend në një fletë të vockël të hartës. Vendet që kalonin përbri e që formojnë itinerarin e udhëtimit  – Zabajkals, Çita, Uland-Ude, Krasnojarsk, Novosibisrsk, Omsk, Çeljabinsk, Kazan dhe në fund  – Moska, të rrëmbejnë me pamjen e tyre misterioze, por kërcënuese, ndonëse ka kaluar ca kohë pas “Avullimit” të famshëm, sidoqë i dobët dhe i sipërfaqshëm, ato provojnë të shkatërrojnë botën “tjetër” të kampeve të përqendrimit, telat me gjemba të së cilës zgjaten përgjatë hekurudhës transsiberiane në qindëra dhe mijëra kilometra.

Gjatë udhëtimeve të mëpasshme – dhjetë vjet më vonë  – Kapuscinski e braktisi drejtimin lindje-perëndim dhe emigroi në jug. Nuk e fsheh habinë e vet të madhe, sepse në republikat jugore nuk konfirmoheshin dëshmitë nga librat për hirtësinë dhe pakufizueshmërinë e Perandorisë. Ndonëse shtiza sovjetike i shtyp popujt e Azisë me frikë, Kapuscinski i mrekulluar, sheh këtu një bollëk ngjyrash, formash dhe aromash.

Në Kartveli ai adhuron darkat e pikturuara nga Niko Pirosmanshvili, që i ilustroi ëndërrat për vendin e pasur, ku rrjedh  qumësht e mjaltë. Ai do paraqesë edhe sekretet e prodhimit të konjakut kartvel me famë botërore.

Në Armeni do përshkruajë me shumë interes shëtitjet në kryeqytet, në Erevan. Por të gjithë leëxuesit i tmerron historia e murgut Komitas, të cilin e shpëtoi nga therrja bija e sulltanit turk.

Me keqardhje, ky kompozitor, këngët e të cilit njihen nga populli armen, zgjodhi heshtjen dhe çmëndurinë.

Askurrë më nga goja e tij nuk do dëgjohej një fjalë.

Kapuscinski flet shumë për historinë dhe traditat e atij populli antik dhe thesari i tij më i madh janë librat, ku ai ruan kujtesën për veten.

Duke shtegtuar nëpër Azerbajxhan ai do hetojë “sëmundjen e së djeshmes së madhe” të atij vendi, dhe në Turkmeni paraqet “luftën ndërmjet shkretëtirës dhe oazit”, që ka filluar prej shekujsh dhe vijon ende tani. Pas lavdërimit për njerëzit e shkretëtirës, para syve të lexuesve lëvizin skenat nga Taxhikistani dhe Kirgizia dhe udhëtimi mbyllet në Uzbekistan, ku nuk mund të harroget “Buharaja e murme” dhe “Samarkanda blu”.

Vitet e tregimit të dytë (1989-1991) kthehen kah shndërrimi i madh dhe transformimet të cilat i shtyu perestrojka gorbaçiane. Me shumë domethënie është titulli i kësaj pjese “Z lotu ptaka” (Me fluturimin e zogut). Pikërisht nga kjo perspektivë, nga sipër, e vështron Bashkimin Sovjetik “kremlinologjia” tradicionale me epërsinë “evropiane” (perëndimore?). Mund ta shohim edhe nga poshtë, me drojë,  “për të mos e tërbuar ariun lindor (aziatik)”  – kjo bëhet zakonsisht në politikë. Por ka edhe një mënyrë të tretë – fytyrë për fytyrë, pa “degë” dhe pa “fobi”, me bindje të plotë, se duhet së pari ta njohësh Bashkimin Sovjetik, për të thënë opinionet e veta.

Reporteri polak zgjodhi të tria mënyrat njëkohësisht, për të thurrur – në se është e mundur – tablonë e vërtetë të perandorisë në dështim.

Pa u lodhur, ai fluturon ndërmjet Moskës dhe republikave jugore, do udhëtoje edhe në veriun e largët. Duke treguar për Moskën, ai nxjerr diçka nga ditari i Chateaubriand-it që kishte ardhur këtu me trupat e Napoleonit. Përshkrimi i tij e tregon qytetin para zjarrit, që e dogji atë plotësisht. Nuk mungojnë edhe citate nga veprat klasike të letërsisë ruse. Këto tablo qyteti janë ndërthurrur me jetën e hidhërueshme të Moskës pas revolucionit të Tetorit dhe me tablonë e tashme të banorëve të saj, që mrekullohen nga liria, të shkëkutur të paktën nga zinxhirët e cenzurës dhe terrorit. Por kjo liri, që nga njëra anë jep shpresë për një të ardhme më të mirë, nga ana tjetër ringre për njerëzit, që kanë jetuar në mjerim të madh dhe janë përndjekur shumë egërsisht në perandori, kujtesën për të shkuarën e tyre tragjike.

Këtë kapitull për Moskën e plotëson tregimi për ndërtimin, luksin bizantin dhe rënien e kishës së “Krishtit Shpëtimtar” dhe ekskursioni në Kremlin – malin fallxhor. Më shumë se 20 vite më pas, Kapuscinski do kthehet në republikat jugore të perandorisë, që dikur e kishin mrekulluar me ekzotikën e tyre. Është një Erevan tjetër, një tjetër Tbilis, një tjetër Baku. Në prag të viteve 90 të shekullit të shkuar, me një vrull të pabesueshëm, u ashpërsuan më tej konfliktet ndërmjet popujve. Në rrugët e Erevanit dhe Bakusë marshojnë në masë ushtarë të ushtrive kombëtare.  Sërish pështjellohet me gjak fati i azerbajxhanëve dhe i armenëve. Dhe në Kartveli therren ndër vedi kartvelët dhe abhazët.

Vetëdija e rilindur për përkatësinë kombëtare nuk është e huaj edhe për bashkirët, burjatët, çeçenët, ingushët, çuvashët, korjakët, tatarët, mordvenët, jakutët.. Kapuscinski përpiqet me çdo mënyrë të penetrojë në thelbin e këtyre konflikteve midis fiseve, të zbulojë bërthamën e paragjykimeve të përjetëshme dhe në përfundim do të thotë se ka faj për gjithçka “tirania e stereotipeve”, që i shtyp këta popuj si zgjedhë dhe është aq më tepër e flakshme tej, sa më thellë këta njerëz marrin pjesë në konfliktet ndëretnike, duke kërkuar unin e vet.

Sikurse vëren Kapuscinski, banorët e perandorisë në pjesën e madhe nuk e ndjejnë veten të lidhur me asnjë kombësi, dhe kjo formon një faktor të pakundërshtueshëm në përpjekjet e tyre vetëidentifikuese. Nuk ka vend tjetër në tokë ku kaq shumë njerëz e kanë lënë shtëpinë e vet në një kohë shumë të shkurtër – për shkak të luftës së parë botërore, më pas gjatë betejave revolucionare dhe endjes për bukë, dhe në fund – për shkak të deportimit të popujve të tërë para dhe gjatë luftës së dytë botërore, sepse ishin “fajtorë” ndaj qeveritarit komunist (polakët, grekët, gjermanët, kalmukët, çeçenët, tatarët..).

Gjatë shtegtimit të tyre nëpër perandori, Kapuscinski nuk i harroi GULAGËT. Duke udhëtuar për Vorkuta, Kakucko, Magadan dhe Kolim ai rikujton tmerret në këtë tokë pa njerëz. Vëzhgimet e tij gjatë ditëve të sotme plotësohen nga fragmentet e nxjerra me tepri nga veprat e Conquest, Shalamov, Weissberg  – Cybulskit, Eugjena Ginzburgut, Vasilij Grossmanit..

Të bën shumë përshtypje tregimi për zhdukjen e detit Aral. Të drithëron vizita në Ukrainë, Drohobiç dhe kthimi në Pinskun familiar.

Në pjesën e tretë me titull “Ciag dalszy nastapi” (Për t’u vazhduar më tej), Kapuscinski përshkroi gati disa episode nga vitet 1992 dhe 1993, kur dështimi i Bashkimit Sovjetik kish ndodhur tashmë. Autori tregoi njëkohësisht krizën e sovjetologjisë perëndimore, që nuk parashikoi asgjë, duke përhapur gjer në fund tezën e vet për qëndrueshmërinë e kolosit sovjetik. Kjo pjesë e veprës mbeti e hapur dhe nuk mund të ndodhte ndryshe. Ngjarjet e muajve që pasuan e thyejnë afatin kohor, që ngriti Kapuscinski për takimin e tij të tretë me perandorinë.

Në vitin 1996 doli sprova e Kapuscinskit “Ubostwo a planetarna solidarnosç” (Varfëria dhe solidariteti planetar), në “Apokryf” (Apokrif) – shtesë për krakovianen “Tygodnik Powszchny” (Revista javore universale). Autori vë re që “mbarimi i konfliktit ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, që kish filluar në mes të shekullit XX, ngriti një vijë të re fronti, që është e dalluar për botën në shekullin XXI. Atë e quajnë thjesht Veri-Jug, por i konvenon një përkufizim tjetër: të pasurit dhe të varfërit. (…).

Dhe nuk duket aspak që mund të ndryshojë ndonjë gjë. Aq më tepër, që në mjetet masive të komunikimit shihet gjatë viteve të fundit një përpjekje serioze për ta lënë problemin anash. Mjetet masive të komunikimit gjenden në duart e të pasurve, që nuk interesohen për qendrueshmërinë e vazhdueshme të një fenomeni të ri, të rëndësishëm – vetëdijës së zgjuar për varfërinë. (…)

Numri i fundit i “The Economist”, revistë që shpreh pikërisht opinionin e të pasurve, ka një titull të dukshëm: Qysh ta ushqejmë botën? Një qëndrim i tillë e degradon njeriun vetëm në një sistem digjestiv. (…) Është e nevojshme të kujtojmë që me mjerimin dhe urinë lidhet një ndjenjë turpi. Thjesht, i varfëri shpesh ka turp, e ndjen veten të poshtëruar dhe në shumë kultura mjerimi pranohet si mëkat. (…) Shoqëritë e planetit tonë, jetojnë në dy kultura kontrastisht të ndryshme: në kulturën e konsumizmit – luksit, mjaftueshmërisë, teprisë dhe/ose në kulturën e varfërisë  – kjo do të thotë: mosmjaftueshmëri, frikë nga e nesërmja, stomak bosh, mungesë shancesh dhe perspektivash.

Kufiri ndërmjet dy kulturave i dukshëm shumë qartë kur udhëtojmë nëpër glob, është plot tensione, mospëlqime, armiqësi. Ky është në fakt kufiri më i rëndësishëm dhe më dramatik që sot e ndan planetin tonë”.

Për këto problem Kapuscinski do flasë sërish në sprovën e vet “Nowy mur berlinski” (Muri i ri i Berlinit) në “Reader’s Digest” (janar 1998):

“Kur kam qenë në një fshat afrikan, gjithnjë kam menduar se si të shkoj në qytet. Sepse fshati afrikan do të thotë jo vetëm uri, por edhe gjumë të trazuar mbi dyshemenë prej argjile, çimka dhe parazitë, gjithnjë mungesë uji dhe kryesisht errësirë. Në brezin tropikal dielli perëndorn në orën gjashtë të mbrëmjes. Që nga ky çast deri më gjashtë të mëngjesit jetohet në errësirë të dendur. Një llambë xhepi kineze kushton një dollar, por në fshatin ku jetoja në Senegal herën e fundit, askush nuk kishte një dollar për ta blerë atë (….)

Në një nga raportet e mia kam shkruar, që në vendet e Botës së Tretë po i vjen fundi mësimdhënies, sepse fëmijët nuk mund të blejnë stilolapsa, që kushtojnë nga 5 qindarka. Në Afrikë kam takuar nga një herë fëmijë, që më luteshin shumë jo për bukë, ujë, çokollatë apo lodër, por pikërisht për stilolaps, sepse shkojnë në shkollë dhe nuk kanë asnjë stilolaps. Këto shoqëri i pranojnë me pakënaqësi investimet – sepse po të kem 100 dollarë dhe rrezikoj të investoj 10 dollarë, këtë e bëj pa mëdyshje, se po të humbas, do më mbeten 90 dollarë. Kur kam 10 dollarë dhe duhet t’i investoj ato, po t’i humb  – më humb jeta. (…)

Bota e përparuar e rrethon veten me nje kordon të hekurt nga indiferentizmi, ajo ndërton një “Mur global Berlini”, sepse e sheh Botën e Tretë si botë të barbarisë. Njoftimet nga ajo kanë të bëjnë vetëm me luftëra, vrasje, narkotikë dhe vjedhje, sëmundje ngjitëse, të ikur dhe uri – pra diçka që na kërcënon”

Në po atë vit, më 19 nëntor Ryszard Kapuscinski fluturoi për në Stokholm, Ai mori pjesë në solemnitetin e “Stora Journalistpriset”, ku nderoheshin gazetarët suedezë me çmime kombëtare. Me këtë rast, ai mbajti një ligjëratë interesante për rolin dhe domethënien e mjeteve masive të komunikimit në botën e sotme. Nga kjo ligjëratë nxora këtë fragment:

“Shpesh përsëritet konstatimi që “I tërë njerëzimi jeton me mjete masive komunikimi”. Kjo është një tepërim. Edhe po të bija në ujdi që gjëra të tilla të jashtëzakonshme, sikurse për shembull Lojrat Olimpike i shohin dy miliardë njerëz, kjo përbën vetëm një të tretën e njerezimit. Raportet televizive për ngjarjet e rëndësishme botëroe i shohin 10-20 përqind e banorëve të planetit tonë. Kuptohet se kjo është shumë  por jo “e tërë bota”. Sepse qindra milionë njerëz jetojnë pa kontakt me mjetet masive të komunikimit apo takohen me to vetëm me raste.

Kohët e fundit kam jetuar në shumë vende të Afrikës, ku nuk mund të shihej televizor, as radio, as gazeta. Në tërë Republikën e Malavisë del vetëm një gazetë, Në Liberi – dy, tre modeste, dhe nuk mund të shihet televizor. Në shumë vende të botës televizori funksionon vetëm dy, katër orë gjatë ditës. Në pjesët e gjera të Azisë – psh në Siberi, Kazakistan apo Mongoli – edhe po të ekzistojnë stacione televizive, cilësia e aparateve që zotërojnë njerëzit, është kaq e keqe, sa nuk mund të shihet televizor.

Mbaj mend, që gjatë viteve të qeverisjes së Brezhnjevit, në një pjesë të madhe të Siberisë nuk shiheshin emisionet e radiostacioneve perëndimore, sepse askush nuk kishte atje marrësa me të cilat t’i dëgjonte këto emisione. Pra shumica e njerëzimit jeton pa pasur mundësi t’i arrijë mjetet masive të komunikimit, pa u kujdesur në se ato janë të keqpërdorura apo nese serite filmike tepër drastike i edukojnë fëmijët me agresivitet..(…).

Ligjërata ime titullohej “Në ç’mënyrë mjetet masive të komunikimit e paraqesin botën?” Për fat të keq ato e përshkruajnë vetëm sipërfaqësisht dhe fragmentarisht, duke e kufizuar me raportet për vizitat e kryetarëve të shteteve apo atentatet terroriste, por edhe në këtë version jo të plotë, ato merren gjithnjë e më tepër rrallë.. Sipas “Le Monde Diplomatique” nga gushti 1998 të paktën gjatë dy viteve, numri i personave, që i panë njoftimet nga tre televizionet e mëdha amerikane ra nga 60 në 38 përqind (…).

Jetojmë në një botë paradoksale. Sepse nga njera anë, thonë që përparimi i komunikimit e ka bërë botën tonë një organizëm të njëtrajtëshëm, që ne jemi një fshat botëror etj dhe nga ana tjetër – temat ndërkombëtare zenë në mjetet masive të komunikimit gjithnjë e më pak vend, duke lëshuar pe ndaj çështjeve vendore, sensacioneve, shpifjeve dhe çdo lloj “news you can use” (…).”

Shumë udhëtime në kontinentin e zi nisën  gjatë dhjetë viteve të fundit të shekullit të kaluar: më 1992 në Afrikën e Jugut (për herë të parë pas tridhjetë vitesh) ku nën trysninë ndërkombëtare nisi pak e nga pak likuidimi i aparteidit, më 1995 në Etiopi dhe Eritre, më 1997 në Senegal, Nigjeri, Lagos, Liberi, Sieraleone dhe Mali. Kjo është një shenjë që Kapuscinski po përgatit një libër të ri. Dhe lexuesit e tij nuk u zhgënjyen  – në dhjetor 1998 shtëpia botuese “Czytelnik” botoi “Raportet nga Afrika”, nga bota që gjatë tërë jetës ka qenë pasioni më i madh i autorit, të mbledhura për vëllimin “Ebono” (Heban, përkthim në Esperanto nga Tomasz Chmielik, që doli në formë libri më 2001 te “Kleks”, Bielsko  – Biala).

Që te “Lapidariumi III” Ryszard Kapuscinski kishte verejtur me pak idhtësi por edhe me një dyshimësi:

“Vetmia e reporterit që udhëton nëpër botë në vende të largëta; ai shkruan për ata që kurrë nuk do t’i lexojnë fjalët e tij, për ata që interesohen pak për heronjtë e tij. Ai është gati i varur ndërmjet kulturave, sikurse edhe sqaruesi i tyre. Pyetja e tij dhe meraku kryesor është: në çfarë grade është e mundur të penetrosh dhe të njohësh kulturën tjetër, në se atë e formojnë kode të brëndëshme, të fshehur, të cilat ne, që vimë nga një botë tjetër, nuk do arrijmë t’i deshifrojmë dhe t’i kuptojmë”.

Në se nisemi nga ky konstatim, me siguri askënd nuk kanë për ta befasuar fjalët e autorit në faqen e parë të librit:

“Nuk ka vepër për Afrikën, por për disa njerëz të atyshëm, për takimet me ta, për kohën e kaluar bashkë. Ky kontinent është tepër i gjerë për ta përshkruar. Ky është oqeani, planeti i veçantë, i ndryshëm, kozmos shumë i pasur. Vetëm me thjeshtëzim të madh, për oportunitet, mund të flasim  – Afrika. Në fakt, përveç emrit gjeografik, Afrika nuk ekziston”.

Një rrëfim vërtet i çuditshëm. “Libri për Afrikën”, që s’është libër për Afrikën. Por pa kundërshtim Afrika  u bë temë e raporteve në këtë vepër të re. Pra, a nuk do qe e këshillushme të flisje për Afrikën e Kapuscinskit?

Kontinenti afrikan është një vend i pakufishëm, që me mundim përpiqet ta penetrojë udhëtari-reporter. Ky bashkim i njeriut me kontinentin, me konfliktet dramatike ndërmjet individit dhe universit, paraqet një kundërshti të madhe sipas të cilës është ndërtuar i gjithë realiteti i “Ebono”-s. Makrokozmosi i kontinentit afrikan kundër kozmosit njerëzor, një kaos në shkallë mikroskopike.

“Problemi i Afrikës  – shkruan Kapuscinski  – është një ndeshje ndërmjet njeriut dhe mjedisit, ndërmjet hapësirës së stërmadhe të Afrikës (më tepër se 30 milionë kilometra katrore!) dhe njeriut të pandihmë, këmbëzbathur, të varfër  – banorit të saj. Në se kthehemi në drejtimin tjetër  – kudo është larg, kudo  – shkretëtirë, boshllëk njerëzor, vend pakufi”.

“E tërë Afrika shtegton pa u ndalur, duke humbur. Disa ia mbathin nga lufta, të tjerë nga thatësira, shumë nga uria. Ata ia mbathin, enden, humbin”.

Pra, Ebono është thuajse një udhëtim disa dhjetëra vjeçar. Vetëm se koherencën e tij e masin me një kohë tjetër dhe ajo ndodh në përmasa të tjera.

“Ebono” është një provë për ta përshkruar dhe kuptuar Afrikën  – ndërlikueshmërinë e saj dhe mosbesueshmërinë. Kushett atmosferike. Natyrën. Njerëzit – mendësinë e tyre, besimin, shpresat dhe druajtjet.

“Afrika  – ja mijëra situata. Nga më të ndryshmet, më të larmishmet, më kontrastet. Dikush do të thotë:  – Atje bëhet luftë. Dhe ai do ketë të drejtë. Një tjetër do thotë:   – Atje ka paqë. Edhe ai do ketë të drejtë. Gjithçka varet vetëm nga fakti – ku dhe kur.”

Para syve të lexuesit, si në një kalejdoskop, kalojnë me nxitim përpara jush ngjarjet, skenat, përjetimet. Afrika është një botë dinamike, bota e veprimtarisë së pandalur, bota që askurrë nuk do jetë pa lëvizje.

Në raportet e Kapuscinskit janë me tepri informatat për tërë kontinentin, por edhe për vende të veçanta, fise, madje edhe njerëz. E gjitha kjo është një provë për të treguar dhe kuptuar doket e atyeshme, kulturën, mendësinë, botën shpirterore. Kapuscinski përpiqet ta paraqesë Afrikën të tillë si e shikojnë atë sytë e banorëve me ngjyrë të zezë, por edhe ashtu si e vështron atë njeriu që i ndërfutet  – i Bardhi.

Sidoqoftë reporteri polak e njeh pafuqinë e vet kundrejt madhësisë, ndryshimësisë dhe mosthjeshtësisë të kësaj bote. Sepse Afrika është pikërisht një botë tjetër, e ndryshme, e banuar nga njerëz të tjerë të ndryshëm.

Raportet afrikane të Kapuscinskit janë një përmbledhje e pyetjeve të mëdha për njeriun, për pozitën e tij në botën e sotme. Dhe pyetjet mund të jenë të llojeve të ndryshme: nga më të lehtat (për shembull për udhën) deri te më të vështirat për rendin botëror, për kuptimin e ekzistencës.

“Croyez  – vous en Dieu, monsierur? “ (A besoni te Zoti, zotni?). Gjithnjë e prisja këtë pyetje, sepse qeshë i sigurt, se do ta dëgjoja atë, se ma kishin bërë kaq herë. Dhe e dija që dikush që ma bën atë, do më vështrojë me vëmëndje, do më vëzhgojë çdo dridhje në fytyrën time. E kuptoj rëndësinën e këtij momenti, kuptimin që bart tani. Dhe e parandjeja, që mënyra si do përgjigjem unë, do vendosë për lidhjet ndërmjet nesh dhe me siguri për lidhjen e pyetësit me mua. Kur unë përgjigjesha: Oh, po, unë besoj!  – shikoja sipas fytyrës së dikujt se qysh përgjigjia ime e qetësonte atë, se si kjo e dobësonte shtangien dhe ankthin, që shoqërojnë skena të tilla, qysh kjo e vëllazëronte atë me mua, më ndihmonte të thyeja pengesat e lëkurës me ngjyrë, të statusit dhe moshës.

Afrikanët e çmonin shumë dhe pëlqenin që të bashkoheshin me një njeri tjetër mbi bazën e kësaj fushe të lartë shpirtërore të kontaktit, që shpesh nuk të lë të fjalosesh dhe të shprehesh por që ekzistencën dhe vlerën e saj çdokush e parandjen instinktivisht dhe spontaneisht.

Në përgjithësi nuk duhet të ketë një Zot konkret. i tillë që nuk na lë ta emërojmë, pamjen e të cilit apo vetitë e tij nuk mund t’i përshkruajmë dot. Me parapëlqim ata synonin diçka tjetër, besimin e palëkundur për ekzistencën e Më të Lartit, të Atij, që krijon dhe sundon por edhe që i jep njeriut një lëndë shpirtërore, që e ngre atë përmbi botën e kafshëve pa arsye dhe sendeve të vdekura”.

“Ebono” ishte pjesa e parë e trilogjisë së planifikuar “Mapa Mundi”. Ryszard Kapuscinski kishte ndërmend ta paraqiste ne sprovat retrospektive Azinë dhe Amerikën Latine.

“Parimi kryesor i veprave të mia ishte të shkruaja për atë që shikoja, ndjeja dhe përjetoja. Nuk është e mundur të përgatisësh një libër për një kontinent si i tërë, sepse pasuria e kulturës së tij është shumë e madhe. Mënyra ime e përshkrimit më të besueshëm dhe më të plotë është të konfirmoj gjithçka me vrojtimet dhe përvojën time. Kjo më jep forcë në krjimtari. Në prozën e mirë ndjehet siguria e autorit të saj.

Lexuesi ka nevojë për një ashpërsim, ai duhet të dijë që ajo që thotë autori buron nga përvojat e tij”.

Një herë Kapuscinski vizitoi Srilankën, Hindinë dhe Nepalin dhe më pas për katër muaj ai udhëtonte nëpër Brazilin e jugut, Peru, Bolivi, Paraguaj, Kolombi dhe Meksikë.

Në fillim të qershorit, në Varshavë u mbajt Kongresi mbarë botëror i 66-të i  Pen-Klubit. Aty mori pjesë delegacioni zyrtar i Qëndrës Pen-esperantiste – bashkë me mua dhe Lubomir Trifinçovskin, redaktor i “Literatura Foiro”. Gjatë kongresit u mbajtën shumë takime me qendra të ndryshme kombëtare të PEN-it, por më i rëndësishëm ishte bashkëbisedimi me Ryszard Kapuscinskin, që e “kapa” në një çast të lirë, gjatë një pauze me kafe, pas ligjëratës së tij me shumë përshtypje.

I thashë atij që kam përkthyer veprën e fundit “Heban” në Esperanto. Kapuscinski me dëgjoi duke rënë në mendime, ai dëshironte guxim në punën përkthyese. Më pas më pyeti, a po përparon Esperanto në botë, mos vallë ka mbërritur edhe në Afrikë. Iu përgjigja pyetjeve të tij. Më pas shprehu keqardhjen që bota nuk i ka pranuar idetë e Zamenhofit, ashtu sikurse ato e meritojnë. Me këtë mbaroi bashkëbisedimi ynë i shkurtër.

Dhe “Heban” me titullin në Esperanto “Ebono” doli vetëm dy vite më pas, kur në panairin e librit në Frankfurt Jerzy Handzlik e kontaktoi autorin dhe mori lejen për ta botuar këtë vepër.

Nga ligjërata në atë kongres kam nxjerrë fragmente që atëhere më bënë më shumë përshtypje:

“Ndërrimi i shekujve, këtë radhë edhe i mijëvjeçarëve, që do ndodhë sipas disave me 1 janar 2000, sipas të tjerëve më 1 janar 2001, me gjasë nuk do shkaktojë turbullira në natyrë. Qielli nuk do bjerë mbi kokat tona, asnjë yll nuk do bjerë dhe nuk do ta bëjë hi Tokën. Veç kësaj, unë njoh pjesë të gjera të botës, banorët e të cilave madje as nuk tregojnë vëmëndje të madhe për këto data. Myslimanët, që formojnë më shumë se një milliard, jetojnë sipas kalendarit të vet vetëm në shekullin e katërmbëdhjetë. Qindra milionë adeptë nga fetë e tjera kanë mënyrat e veta të veçanta të llogaritjes së kohës. Vetëm në rrethin tonë të krishterë evropo-perëndimor kulturor ne kemi mbërritur fundin e shekullit 20 dhe mijëvjeçarit të dytë. (…)

“Shekull i masave” është quajtur ky shekull nga historiani i shquar britanik Michael Biddiss. Globi tokësor, ku në fillim të shekullit kanë jetuar pak më shumë se një miliardë njerëz, banohet tash nga më shumë se gjashtë miliardë. Njerëzimi që para shumë kohësh lëvizte në hapësira të ngushta me grupe të ndara, befas shndërrohet në masa të mëdha që gëlojnë në rrugët e qyteteve të ngjeshur në rrugët e botës.

U shfaq ajo masë popullore e vetmuar, kaq bukur e paraqitur nga David Riesman. E vetmuar, e çrrënjosur nga kultura dhe njedisi tradicional,që kërkon një bashkësi dhe njëjtësi të re. Kjo masë u bë një pre e lehtë nga ideologët e çdo lloji, profetë të rremë, demagogë, populistë, diktatorë.

Një anëtar i këtij qyteterimi masiv – i hirtë, mesatar, njeriu paemër i rrugës – ka qenë përshkruar njëqindfish në romanet, raportet dhe sprovat sociologjike. Pikërisht ai është protagonist kryesor i pothuaj gjithë letërsisë botërore. Pikërisht ai – protagonist i Sinclair dhe Eliot, i Musil dhe i Goytisolo-s po hyn tash në shekullin 21. Epoka, që e lindi atë, i dha një tog cilësish të panjohëshme. Para së gjithash, i mungon ndjenja e sigurisë dhe prirja për ta çliruar veten nga frika është nevoja dhe malli i tij i madh”.

 Në shtator 2000, Kapuscinski mori çmime letrare prestigjioze: “Premio Internazionale Viareggio Versilia” (I të njëjtit rang me Çmimin francez të Goncourtove) dhe “Premio Internazionale Feudo di Maida” (që të dy për Ebono-n). Universiteti i Bolonjës e nderoi atë me çmimin e vet “Premio di Creole” – për të gjitha veprat.

Një muaj më pas, në Panairin ndërkombëtar të Librit në Frankfurt u bë premiera e fotoalbumit të Kapuscinskit “Z Afriki” (Nga Afrika). Autori shkroi kështu në hyrjen e librit të vet:

“Gjithçka ka nisur para shumë kohësh, në fëmininë time, me zbulimin e trishtë që unë s’kisha aftësi për të vizatuar. Mendova: Ka shumë gjera të jashtëzakonshme qe po ndodhin për rreth meje dhe nuk e di si t’i ndal, si t’i ngulis ato. Shikoja pyjet, fushat e mbjella, lulet – po të kisha aftësi të vizatoja, ëndërroja  dhe t’i ruaja, t’i përjetësoja! Kjo ndodhi gjatë luftës, në një fshat të varfër pranë Varshavës.

Bota më kaloi përbri dhe u zhduk diku pas horizontit  të padukshëm,  duke lënë në kujtesën time vetëm gjurmë të paqëndrueshme që u prishën shpejt dhe humbën. (..)

Pas studimeve unë punova si reporter i “Szandar Mlodych”. Fotoreporter në redaksi atëkohe ishte një koleg më i moshuar – Janusz Zarzycki. Një herë ai më takoi në koridorin e redaksisë: “A po shkon te fluturosh si reporter në Hindi? Patjetër bëj fotografi!”

Më herët nuk kisha menduar për këtë gjë, madje nuk e dija si si fotografohej por edhe nuk kisha fotoaparat. Në atë kohë fotoaparati ishte diçka e paarrishme! Nga ana tjetër, dikush që bënte fotografi, zgjonte dyshime te policia: Çfarë po fotografon? Me çfarë qëllimi? Për kë? Më mirë ishte të hiqje dorë nga fotogafimi. Megjithatë një ditë Zarzycki më dha para dhe unë bleva me to në një dyqan në rrugën Nowy Swiat një fotoaparat rus “Zorka”, pastaj ai më mori në parkun Laziensk për mësimin e parë të fotografimit. (…)

Nga Hindia ai u kthye përmes Pakistanit dhe Afganistanit. Në aeroportin e Kabulit ia morën filmat e bëra nga ai vetë ndonëse të pazhvilluara ende. Prapa barakës ku ndodhej kryesia e aeroportit, ishte ndezur një zjarr ku ngroheshin njerëzit e ngrirë.

“Një ushtar m’i mori filmat nga çanta ime e shpinës dhe i hodhi në zjarr. Sidoqoftë shpëtuan dy filma që  i kisha fshehur në xhepin e xhaketës sime. Siç doli më vonë, ato fotografi që i kisha bërë nën diellin shumë të qartë të Hindisë, kishin marrë dritë. Por një foto nuk qe dëmtuar: ishte për fëmijët e sëmurë, që po gërmonin me gishtrinj dhe tërë ethe kokrrat e orizit në baltë. E kisha bërë atë pranë Kalkutës, kur Bengali ishte mbytur në shi dhe në provincë kishte rënë një uri e tmerrshme. 

Ndonëse fotoja ime paraqiste një situatë tragjike – unë e ngrita dhe ndjeva një gëzim të madh. Po! Arrita të krijoj një tablo, të ndalja për një sekondë jetën që nxitonte përjetësisht, dhe këtë foto t’ja tregoja  të tjerëve. Me foton time midis një grupi të vogël fëmijësh dhe meje lindi diçka e përbashkëqt, ata qenë fëmijët e mi, unë i lejova të hynin në jetën bardhe e zi, të kapur në kuadrin e filmit.

Ndonëse më vonë kam bërë me mijëra fotografi, rrallë ka ndodhur që unë t’i njihja ato pas shumë vitesh, në se e kisha bërë apo jo me fotoaparatin tim. Unë mbaj mend foto të para tridhjetë viteve – kur, në cilat rrethana dhe kë paraqesin ato.  Oh, burra mbi biçikleta transportojnë banane për në pazar. Kjo ka ndodhur në një vend pranë liqenit Njasa, në Malavi, në vitet 60. Dhe këta qenër në shkretëtirën Atakama – në Kili më 1970.

Nga vjen lidhja ndërmjet fotografit dhe fotos së tij? Nga fakti që të bësh një foto të mirë është i njëjti mundim dhe përjetim si të shkruash një vjershë të mirë. (…) meraku kryesor është edhe fakti që gjatë udhëtimeve gazetareske jam gjithnjë në varësi të ndereve që më bëjnë të tjerët; pra nuk mund të bëjmë shumë foto, sepse kemi fare pak kohë. Zakonisht bamirësit tanë shpejtojnë. Në se janë shoferë – ata ngasin çendurisht, gati fluturojnë, s’duan të ndalojnë, pra pa shpresë ne nxitojmë përbri mijëra skenash madhështore, që vetëm vetëtijnë para syve tanë, që kurrë nuk do fiksohen në kuadrin e filmit.

Një herë në Zambia, po udhëtoja nga Lusaka për në Kitve, kur befas pashë nëpër shkurre se po zvarritej një gjarpër kilometrosh me fëmijë dhe secili barte mbi krye një piramidë të vogël me tulla. Ishte më se e qartë që këta fëmijë po e bartnin shkollën e tyre nga një fshat në tjetrin.

E luta fort shoferin, që të ndalte, duke i treguar fotoaparatin, por ai tha diçka nëpër dhëmbë dhe ngau për më tutje.

Nuk do i llogaris rastet e humbura përgjithmonë.

Ja edhe një pengesë tjetër: rendi i veprimeve gjithnjë në ndryshim. Sepse për të bërë foto të mira është e nevojshme një rend veprimesh, dëshirë, pëlqim, zell. Për një foto të suksesshme duhet të shtegtosh mijëra kilometra, të presësh shumë orë. Në të nxehtin tropikal shpesh mungon forca, këmbëngulja. Nga ana tjetër, ndodh që mungesa e vullnetit është pa shkak. Gjatë revolucionit iranian kalova në këtë vend shumë muaj, por ndonëse e kisha marrë me vete fotoaparatin, nuk bëra as një foto. Përse? Nuk e di.

Për revolucionin etiopian solla qindra foto, që më pas i paraqita në ekspozitat në Varshavë dhe Budapest. Kurrë nuk e di, se cili nga udhëtimet e mia do jetë i pasur me foto të reja. Gjithnjë kjo është një sekret, një pikëpyetje për mua – një enigmë. (…)

Më e vështirë është bashkëbisedimi me njerëzit, që janë të bindur, se me fotoaparat atyre u bëjnë magji të keqe, i sjellin sëmundje bagëtisë, u helmojnë puset, i infektojnë AIDs-in. Në rrethana të tilla është e këshillueshme ta mbash fotoaparatin në fund të çantës së udhëtimit, të fshehur mirë.

Një herë isha te një banor i Ugandës, në Kampala, të disa miq të mij. Ata kishin një shërbyes, Anselmin, që vinte nga pjesa veriore e vendit, nga një fis me shumë paragjykime. Kur një ditë unë po shkoja në shtëpi përmes shtegut, e pashë atë të më afrohej përballë. Po mbaja fotoaparatin, dhe e fotografova. Në atë sekondë Anselmi u bë blu, nisi të belbëzojë diçka pa lidhje, u dridh nga tronditja. Nisa të mendoj që ky burrë i madh dhe i fortë ka për të më sulmuar tani dhe do ma marrë frymën.

Megjithë tërbimin e tij, ai ishte paralizuar nga frika, sa nuk mund të lëvizte dot. Nisa t’i kërkoj të falur për atë që bëra. Ai qe i bindur se i kisha bërë magji të keqe, pra po mendoja tërë ethe se si ta çliroja atë nga ky “mallkim”, por më zuri paniku aq shumë sa nuk më erdhi ndër mend asgjë e urtë. Anselmi nuk u qetësua për një kohë të gjatë. Atë natë ai u zhduk nga shtëpia e miqve të mij, ku kishte shërbyer me vite të tëra dhe nuk u kthye më kurrë”.

Më 2003, në janar, Kapuscinski u bë laureat i çmimit Italian “Premio Grinzane Cavour” në kategorinë “per la lettura” – për gëzimin që jepte leximi i veprave të tij. Në vendimin e vet juria nënvizonte që polaku është një dëshmitar i jashtëzakonshëm i historisë, që zotëron aftësi për analiza të qarta dhe të thella të momenteve më të rëndësishme në politikën ndërkombëtare. Këtë çmim vitet e fundit e kanë marrë: Nadine Gordimer, Gunther Grass, Jose Saramago, Vole Soyinka. Kapuscinski falenderoi me një fjalim special:

“Oh çfarë ndryshimesh të mëdha në këtë botë jashtëevropiane! Dikur Evropa ka qenë shumë e fotë falë institucioneve dhe njerëzve të saj. Prandaj po të udhëtoje edhe drejt vendeve më të largëta të globit, kishim përshtypjen se nuk e kishim lënë pas Evropën në një farë kuptimi – se ajo ishte edhe atje! Kur mbërrita në Tananariv të Madagaskarit, më priti një hotel turistik evropian, kur fluturova në Salisbur të Fort Lome-s, pilotët e kompanisë vendase ajrore ishin vetëm evropianë, kur isha në Lagos, mund të blija në kioska revista të tilla si “The Times” apo “The Observer”.

Sot kjo nuk është më e mundur Në Tananariv ka vetëm hotele malgashe, pilotët janë afrikanë, në Lagos mund të blesh vetëm gazeta nigeriane.

Shndërimet në institucinet kulturore janë ende më të mëdha. Në universitete, në Kampala, Varanasi apo Manila profesorët evropianë janë zëvëndësuar nga akademikët vendas dhe panairi ndërkombëtar i librit në Kajro ka më shumë libra në gjuhën arabe, ndonëse më parë ishte ndryshe..(..). Nga çdo pikë e globit tokësor bota paraqitet ndryshe dhe ndryshe e kuptojmë ne atë.  Pa e kuptuar këtë të vërtetë të thjeshë do jetë e vështirë për ne për të miratuar sjelljen e njërëzve të tjerë, motivet dhe qëllimet e sjelljes së tyre.

Ndërkohë megjithë përparimin në komunikim, njohja jonë e ndërsjellë – përkundër miteve të përhapura – është ende  e sipërfaqshme dhe më shpesh  asgjë”.

Më 30 prill po atë vit, në Oviedo, Kapuscinksit i dhanë çmimin e “Princit të Asturias”, në degën e Komunikimit Social dhe Shkencave Humanitare. Juria e Çmimit pa te reporteri polak “modelin për një gazetarizëm të pavarur gjatë gjysmëshekullit të kaluar dhe shembullin e etikës profesionale dhe profesionale në një botë, ku informimi i pavarur, i lirë nga manipulimet, është gjithnjë e më i domosdoshëm se kurrë më parë”.

Ky çmim mendohet si dalluesi më i rëndësishëm në botën ibero-amerikane dhe lauretatët e tij kanë qenë më parë: Nelson Mandela, Vaclav Havel, Mihail Gorbaçov, Gunther Grass, Umberto Eco, Stephen Hawking, Arthur Miller, Woody Allen, Placido Domingo dhe Krzysztof Penderecki.

Në shtator, në shtëpinë botuese “Znak”  doli “Autoportret reportera – Ryszarda Kapuscinskiego” (Auportret i reporterit Ryszard kapuscinski). Ky libër është një hartim nga fragmented e intervistave, që Kapuscinski i ka dhënë vitet e fundit.

Duke marrë me 12 maj 2004 titullin e doktorit të nderit në Universitetin e Gdanskut, Kapuscinski mbajti një ligëratë që i befasoi pjesëmarrësit aty për hollësitë nga vepra e tij më e fundit:

“Lajmi që më doktoruan mua në universitetin e Ganskut më mbërriti në çastin ku shkrova kapitullin e radhës të “Udhëtimeve me Herodotin”.(…)

Për sa i përket Herodotit, largësia prej dy mijë apo dymijë e pesëqind vitesh humbet dhe zhduket, nuk e ndjejmë atë aspak, thjesht nuk ekziston-sepse Herodoti është bashkëkohës me ne. Nga ana tjetër, kështu ndodh me të gjitha gjenitë që ka lënë pas njerëzimi. Për Sokratin e Platonin, Pascal-in dhe Bach-un Mikelanxhelon dhe Shekspirin. Veprat e tyre i lexojmë dhe i shohim, muzikën e tyre e dëgjojmë, krijimet e tyre i studiojmë dhe i hulumtojmë thellësisht , sikur të ishin shfaqur tani, në kohën tonë, para syve tanë. (…)

Po kështu ndodh me Herodotin. Cila gjë më ka tëhequr te vepra e tij, te konsideratat e tij? Qysh student i historisë, u ndesha me këtë emër në universitet, por librin e Herodotit, një të vetëm që ka shkruar ai, munda ta lexoja vetëm pas disa vitesh. Dhe që atëhere i kthej faqet e tij pa pushim. Sepse më ka joshur vizioni i tij për botën, kuptimi nga ai i karakterit  dhe natyrës  të atyre që banonin në planetin tonë. Herodoti e kuptonte që njeriu është jo vetëm pjesë e natyrës,  por edhe e kulturës që ai e krijon vetë, ku ai jeton dhe me të cilën ai e njëjtëson veten.

Njeriu nuk mund të jetonte jashtë kulturës, ashtu sikurse nuk mund të jetonte jashtë natyrës. Kultura është vlera e tij më e madhe, simboli dhe thelbi i njerëzisë, ajo që e ngre lart atë përmbi botën e sendeve dhe të shtazëve, afërsisht drejt qënies  apo qënieve më të larta.

Veç kësaj, me qenë se familja njerëzore, një numër i pallogaritshëm vëllezërish dhe motrash tona, jeton e shpërndarë  mbi globin tokësor, në varësi të kushteve dhe rrethanave nga më të ndryshmet ata krijojnë kulturat më të ndryshme, pra ne të gjithë jetojmë në një botë shumëkulturore dhe pikërisht kjo shumëkulturësi formon  mjetin dallues më të rëndësishëm  për qytetarinë planetare.

Por mëndja njerëzore nuk ka ardhë menjëherë te kjo e vërtetë në dukje e qartë. Për mijëra vjet njerëzit kanë jetuar në klane dhe fise, të bindur që jashtë fisit të tyre apo grupit etnik nuk jeton tjeter kush në botë. Në këtë ndjenjë për përjashtueshmërinë dhe unikalitetin ka dhënë ndihmesë edhe përparimi i vogël i komunikimit dhe i shkencës – kufiri i botës vraponte atje ku shtrihej pamja njerëzore, apo ku njeriu mund të shkonte më këmbë, bashkë me fisin e vet.

 Që në epokën e Herodotit, kur paraardhësit e tij shkruan historitë, ishin gjithnjë histori të fiseve dhe shoqërive të veçanta, të qytetërimeve dhe mbretërive të mëvetshme, por asnjëherë ato nuk bashkëvendoseshin në një panoramë koherente dhe të vetme të popujve, në një tabllo varësie të ndërsjellë dhe me forma të ndryshme të njerëzimit. Ata tregojnë për pemët, por nuk vënë re pyllin.

Vetëm Herodoti bëri një shndërrim rrënjësor në këtë të menduar. Sot, duke përdorur fjalët e kohës, ne do t’i jepnim atij emrin e globalistit të parë në historinë botërore. Ky grek i jashtëzakonshëm që u zhduk nuk e di se si, ku dhe kur, kuptonte të paktën tre çështje:

që çdo njeri është jo vetëm bukëngrënës, por edhe krijues dhe bartës i kulturës; që ka shumë kultura dhe ato ndryshojnë njëra nga tjetra; që kulturat duhet të bashkëekzistojnë, për të ruajtur dhe për të shpënë përpara racën njerëzore.

Pas këtij konstatimi, Herodoti nisi udhëtimet e veta. Ai donte të njihte kulturat e tjera, të kuptonte dhe të përshkruante. Ai ishte i bindur që kushti për një jetë të përbashkët të njerëzve të kulturave të ndryshme, racave dhe feve është njohja dhe kuptimi i ndërsjellë.

Shekuj më pas, romakët antikë do sajonin sentencën (thënien): “Damnant, quod non inteligunt” – dënojnë atë , që nuk e kuptojnë.

Oh sa e mënçur është kjo vërejtje! Nga ana tjetër Herodoti vetë shihte, se sa konflikte, gjak dhe lotë, sa vdekje dhe shkatërrime rridhnin nga fakti që njerëzit nuk janë të aftë dhe shpesh as nuk duan të mirëkuptohen. Në gjuhën e tij të vjetër greke lindi fjala – barbaros për të quajtur ata që flasin me belbëzim, diçka që grekët s’e kuptonin. Ky barbar na flet diçka neve, por ne nuk e dimë se çfarë.

Po provojmë t’ i përgjigjemi atij, por ai nuk na kupton neve, dhe tash ne bëhemi barbarë për të. Lindi një situatë, gjithnjë e më e tendosur ku nuk mundemi ta lidhim bashkëbisedimin, dialogun, komunikimin. Një situatë gjithnjë e më e tendosur dhe armiqësore, plot me belbëzime të pakuptueshme nga të dyja anët, dhe në fund ajo ka lënë një frut të helmët dhe vrastar – luftën.

Herodoti, tërthorazi përpiqet të shmangë këtë. Ai viziton vendin egjiptian dhe stepat, ku skithët kullosin tufat e veta, fillon të njohë banorët e Levantit dhe oazet libiane. (…)

Nëpërmjet njohjes së kulturave të tjera ai dëshiron të arrijë një vetënjohje më të mirë. Sepse ai ishte i bindur se do ta kuptoje veten më mirë, pasi të ketë njohur kulturat e tjera, sepse pikërisht në to pasqyrohet kultura jonë vetiake dhe prandaj pa njohjen e tyre nuk mund të zbulojë kuptimin dhe të thellohet në thelbin e kulturës së vet.

Në epokën e tij, bota përfytyrohej si një rreth i gjerë, i sheshtë me një lumë të gjerë – Okeanosin – për rreth. Greku ynë përpiqej  t’i arrinte brigjet e tij. Ai udhëtoi nëpër vende, ku jetonin popuj të ndryshëm. Ai mendonte sikurse i urti Konfuci, pak më i moçëm se ai, që “ Njerëzit kudo janë të njëjtë, ndryshojnë vetëm vendet e tyre”.

Lexuesit duhet të prisnin gati një gjysmëviti, se vetëm më 1 tetor shtëpia botuese ”Znak” nxori “Podroze z Herodotem”. Ajo është një nga veprat më të çuditshme të Kapuscinskit  – plot me kujtime dhe gjëra të reja, raporte, histori, biografi dhe sociologji, por edhe pak politikë. Ai e përshkruan botën, që e ka zbuluar gjatë udhëtimeve të tij. Njësoj si Herodoti, ai i ka trajtuar këto udhëtime jo si nevojë dhe kënaqësi, por si “mundim dhe përpjekje për të njohur gjithçka  – jetën, botën, vetveten.” Një nevojë habie e shtynte papra Herodotin dhe Kapuscinskin nga një vend në një tjetër.

“Një njeri i tillë, që nuk habitet më, është bosh nga brenda, ka një zëmër krejt të shterur. Te njeriu që mendon që ka ndodhur gjithçka dhe asgjë tjetër s’ka për ta habitur më, ka vdekur tashmë ajo, që është më e bukura – hijshmëria e jetës”.

Ndonëse Herodoti ka shkruar për luftën e madhe, për betejat e mbretërve dhe ushtrive të tyre, më shumë e joshte atë ajo jetë e thjeshtë e njerëzve të zakonshëm. Pra ai përshkruante se si ata e punonin tokën dhe çfarë besojnë, qysh bëjnë seks dhe qysh i varrosin të vdekurit e tyre. Ky kronikan “racial” “shtegton, vrojton, bashkëbisedon, dëgjon në mënyrë që të shënojë më pas se çfarë mori vesh dhe çfarë pa, ose që thjesht të harrojë gjithçka”.

Pothuajse i fiksuar, Kapuscinski e vlerëson shumë kujtesën. “Në botën e Herodotit  – shkruan ai  – pothuajse një konservues i vetëm i kujtesës është njeriu. Pra për të mbërritur në atë që është mbajtur mend duhet të shkosh te njeriu, dhe në se ai jeton larg, duhet të shkojmë te ai, të nisemi për te ai dhe kur të takohemi – të ulemi bashkë dhe të dëgjojmë, se çfarë do thotë, të dëgjojmë, të mbajmë mend, mundësisht të shkruajmë. Kështu nis raporti, nga kjo situatë lind ai..”

Njerëzit modernë disponojnë biblioteka, arkiva, internet. Pra ata nuk duhet papra ta ushtrojnë kujtesën e tyre dhe bëhen dembelë.

Por Kapuscinski është i përulur ndaj botës, njëkohësisht u beson lexuesve që nuk do të kënaqen me raportet e tij, që ata do ecin më tej. Ashtu si Herodoti, ai vë re që “udhëtimi nuk nis atëhere kur del nga shtëpia dhe ai përfundon kur ia arrin qëllimit”.

Në prill 2005 Kapuscinski fluturoi për në Nju Jork. Do marrë pjesë atje në Festivalin e Parë Ndërkombëtar të letërsisë “Zëra nga e tërë bota”. Ai dha aty dy ligjërata “Sila slowa” (Fuqia e fjalës) dhe “Dziennikarze i katastrofy” (gazetarët dhe katastrofat). Në ligjëratën e parë provoi t’i përgjigjej pyetjes “vallë krijimtaria mund të bëjë ndryshime?”. Ai tha:

“Thellë, unë e besoj këtë. Pa këtë besim nuk do isha i aftë, nuk do mundja të krijoja. Kuptohet, jam i vetëdijshëm për të gjitha kufizimet, që ndërfusin rrethanat, situatat, historia dhe koha. Pra, besimi im, ndonëse i thellë, nuk është absolut, as i verbër. (…)

Në mënyrë që krijimtaria të mund të bëjë ndryshime, këtë e vendosin jo vetëm autorët, por në radhë të parë lexuesit, ndjeshmëria e tyre dhe bindja për fjalët, gatishmëria e tyre dhe vullneti për të reaguar ndaj fjalëve të dëgjuara. Ka kuptim edhe teksti ku dëgjohet fjala dhe si pranohet ajo, atmosfera e rrethanave, klima e kohës, gjendja e kulturës sunduese. Shpesh janë rrethanat ato që mund të dobësojnë, madje ta shkatërrojë vlerën dhe fuqinë e fjalës së shkruar, mbi të cilën autori  – krijuesi i tekstit  – nuk ka më një ndikim të madh. (…)

Pikërisht krijimtaria: demaskuese dhe kallëzuese, por më së shpeshti dhe zakonisht  – informuese  – jep nje ndihmesë të madhe në likuidimin e gulagëve dhe kampeve të përqëndrimit, në rëzimin e shumë regimeve kriminale, si sundimi diktatorial i Pol Pot-it, Mobutu-t, Amin –it ose Duvalier-it. Pikërisht sepse fjala e shkruar mundi të bëjë shumë ndryshime, gjatë shekujve ajo e ka trëmbur çdo diktator që e ka luftuar atë me të gjitha mjetet që kishte.

Kështu, i fusnin librat në indekset fetare dhe i digjnin ato në turrën e druve, i detyronin shkrimtarët të mërgonin ose i dënonin ata me vdekje. Nuk mund të përfytyrohet një libër mësimi i historisë universale ku të mos ketë një kapitull për atë se çfarë ndikimi ka pasë në betejat që ndodhnin, në ato sociale dhe politike fjala e shkruar në formën e fletëpalosjeve, shtypit sekret, gazetave konspirative dhe botimeve të parregullta”.

Në ligjëratën tjetër ai i bëri thirrje ndershmërisë gazetareske në paraqitjen e ngjarjeve tragjike:

“ Mjetet masive të komunikimit, që raportojnë për ngjarje të tilla si tërmeti, zakonisht u shmangen dy fakteve. Lidhjen ndërmjet kësaj katastrofe dhe mjerimit të madh. Sepse viktimat e tërmeteve janë kryesisht të mjerët, që banojnë në blloqe të varfëra dhe lagje të pista me ndërtesa të ngritura dosido. Mjafton një tërmet i dobët, një rrebesh tropikal apo një erë e fortë dhe këto vendbanime të përkohëshme shkatërrohen dhe ndër rrënoja shtrihen të vdekur dhe të plagosur. Në se do kishin shtëpi më të mira, të ndërtuara në mënyrë të qendrueshme, instalime dhe sigurime të mira, ata do mund ta shpëtonin jetën dhe pasurinë.

(…) Sidoqoftë sfondi i këtyre katastrofave është më dramatik se sa ne lexojmë në gazeta apo shohim në ekranin e televizorit. Sepse kanë rëndësi jo vetëm “viktimat” – të vdekurit dhe të plagosurit. Çdo katastrofë lë pas fatkeqësi të tjera  – në radhë të parë ajo e shfrenon mërgimin masiv – ia mbathin qindra mijëra njerëz për t’i zmadhaur ende më shumë lagjet e mjera në qytetet e mëdha dhe kaotikë të Botës së Tretë. (…)

Për qeveritë e vendeve të Botës së Tretë janë bërë aleatë agjensitë turistike. Sepse është vërejtur që shumica e katastrofave në planetin tonë ka ndodhur  në rajonet më të bukura turistike – të ngrohta, plot diell, joshëse për miliona njerëz. Pra, përfitimet nga këto agjensi shpesh varen nga fakti – qysh  është e mundur më shpejt – t’i heqin pasojat e katastrofave dhe të bëjnë të njohur në tërë botën, që nuk ka ndodhur në fakt asgjë. Dy javë pas cunamit të dhjetorit, kam takuar një koleg reporter që më tregoi foto shokuese nëpër qytezat e Indonezisë, të shkatërruara nga valët e detit. Ai nuk kishte shpresë, sepse askush nuk donte t’i botonte fotot e tij – gati dhjetë ditë e më shumë pas katastrofës ngjarja u quajt jo më aktuale.

Fitoi ligji, që është një dobësi e madhe në mjetet e sotme të komunikimit  – ligji i kujtesës së shkurtër, që ngjarjet krejt të freskëta i fut jo vetëm në sirtarin e historisë, por edhe në atë të arkeologjisë. (…)

Në se katastrofa të tilla, si tërmetet, tajfunët dhe përmbytjet do ngacmonin  vëmëndjen e mjeteve masive të komunikimit, sepse ata tregojnë një dramaturgji të brendëshme dhe shprehje të dukëshme, por me pasoja të tmerrshme dhe një masë viktimash, si thatësira dhe shkatërrimet e lidhura me të, uria dhe epidemitë. (…)

Mbaj mend, se si bashkë me vullnetarët e organizatave joqeveritare udhetova me kamion nëpër shkretëtirën e Ogadenit, duke u përpjekur të gjeja nomadët somalianë të humbur, por ende gjallë. Më shpesh ata ishin burra të vetmuar. Gratë dhe fëmijët e tyre kishin vdekur nga etja dhe uria. Para shumë kohësh gamilet dhe dhëntë e tyre kishin ngordhur. Të gjeturit i vumë në kamion dhe i transportuam për në kampin e refugjatëve. Këtu, si ushqim gjatë tërë ditës ata merrnin një kilogram oriz ose misër dhe tre litra ujë: për të pirë, gatuar dhe larë.

Sidoqoftë, ishte e pamposhtur fuqia e traditës, doket, zakonet! Sepse, pasi vinin në kamp, këta nomadë të mjerë – në vend që të pinin e të hanin atë që merrnin aty – e kursenin orizin dhe misrin dhe e shisnin atë në tregun e zi lokal, dhe me paratë e fituara blenin pas ca kohe nja gamile dhe sërish ia mbathnin me të për në shkretëtirë, shpesh drejt vdekjes së sigurt. Por shkretëtira ishte për ta sinonim i lirisë dhe drejt kësaj lirie ata ishin gati të flijonin edhe jetën e vet.”

Me 7 tetor 2005, Kapuscinski mori çmimin italian të “Elsa Morante”-s për “ndihmesën e tij të madhe në kulturën botërore”, dhe sidomos për veprën “Podroze z Herodotem”, që sapo kish dalë në italisht nga shtëpia botuese “Feltrinelli”. Në fillim të 2006 në shtëpinë botuese krakoviane “Wydawnictwo Literacki” (Shtëpia botuese letrare) doli përmbledhja me vjersha “Prawa natury” (Ligjet e natyrës), dhe në qershor shtëpia botuese “Znak” botoi përmbledhjen e ligjëratave të tij të bëra në Institutin e Shkencave të Njeriut, “Ten inny” (Tjetri).

“Përkufizimin “Tjetri”  – shkruan Kapuscinski  – mund ta kuptojnë në mënyra të ndryshme dhe të përdorin domethënie dhe kontekste të ndryshme, për shembull për të bërë dallimin ndërmjet sekseve, brezave, kombësive, feve etj. Unë e përdor këtë përkufizim për të dalluar evropianët, përëndimorët, të bardhët nga ata që i quaj “Tjetri”  – domethëne: jo evropianët, jo të bardhët, me vetëdije të plotë që për të fundit ata të parët gjithashtu janë të tjerë”.

Më 27 dhjetor, pas Krishtlindjeve, Ryszard Kapuscinski shkoi në degën e kirurgjisë të spitalit Banach në Varshavë. Për lexim mori me vete dy vepra “Zoti Tadeo” të Adam Mickiewicz dhe “Eugena Grandet” të Balzakut.

Një muaj më pas, më 23 janar 2007, mjeshtri i raportit letrar, vdiq nga infarkti në zemër, pa mbërritur 75 vjeç.

Para varrimit u bë një takim mbrëmësor prekës. Përkthyesit nga vende të ndryshme i dhanë të vejës së Ryszard-it një buqetë më 50 trëndafila të kuq, që simbolizonin numrin e gjuhëve ku ishin përkthyer veprat e tij. U gëzova sepse në buqetë nuk mungonte edhe trëndafili i të gjithë esperantistëve.

Duke shkruar këtë sprovë autobiografike, kam nxjerrë me tepri material nga shumë faqe interneti, kushtuar jetës dhe veprës së Ryszard Kapuscinskit.

www.kapuscinski.hg.pl  dhe www.gazeta.pl

Një ndihmë të madhe gjeta në arkivat e internetit të gazetës “Rzeszpospolita” (Republika) dhe të revistave të përjavëshme “Polityka” dhe “Tygodnik Powszechny” (Revista e përjavëshme universale).

Tomasz Chmielik


[1] NKVD – shërbimi sekret policor sovjetik

Happy
Happy
0 %
Sad
Sad
0 %
Excited
Excited
0 %
Sleepy
Sleepy
0 %
Angry
Angry
0 %
Surprise
Surprise
0 %

Average Rating

5 Star
0%
4 Star
0%
3 Star
0%
2 Star
0%
1 Star
0%

Leave a Reply

Previous post <strong>KORRUPSIONI, LLUMI POLITIK DHE MEDIAT E DERI DHE KQZ  KUNDËR  PD-SË INSTITUCIONALE DHE BASHËS</strong>
Next post Deklaratë Politike: Lugina a Preshevës do reciprocitet të drejtash me serbët e Kosovës