JETON AJO KULTURA QË VLERËSOHET

Read Time:13 Minute, 25 Second

Prof. Dr. Drita Halimi-Statovci, UP-Prishtinë

Punim i zgjeruar i kumtesës në Konferencën Shkencore me rastin e Shënimit të 140 vjetorittë dëbimit të shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit 1877/78, 22-23 Shkurt 2018

Prishtinë, 17.02.2018

E saktë, jeton ajo kulturë që vlerësohet, por edhe dashurohet!Si ta kuptojmë, si ta konsumojmë dhe si ta ndjejmë këtë konstatim? Kur diskutojmë e shkruajmë për historinë shqiptare, për historinë tonë kombëtare, për periudha e luftëra tëcaktuara, për ngjarjet me karakter luftarak, politik, etnocidal shfarosës, për çfarëdo ngjarje të veçuar, të cilat i takojnë një vendi, një hapësire e një kohe me koordinata të saktësuara, për programet e tyre, për humbjet e për fitoret e tyre, për jetën e tyre përgjithësisht, njëkohësisht dhe pandashëm me një natyrshmëri të pashmangshmesi të një testamenti – përfshijmë këtu edhe sfondin përkatës etnokulturor, por disi pa e kuptuar, pa e potencuar fare. Antropologjia kulturore na mëson se njeriu duke bërë përpjekje për të jetuar dhe duke mbrojtur qenien e vet, njëkohësisht mbron dhe e dashuron, e vlerëson,e prezanton dhe e ruan edhe kulturën e vet,identitetin e vet, realisht ruan një histori të tërë të pashkruar.Dje, sot, ose nesër -qëndresa e njeriut gjithnjë vazhdon, ndërsa kultura dhe veçanërishtetnokultura – janë shfaqje të jetës reale, që formohen e begatohen në një zhvillim të gjatë kohor dhe të pandalshëm.

Tani shtrohet çështja si ta dallojmë këtë problematikë të gjerë dhe shumë përmbajtësore? Në këtë përvjetor të shënimit të 140 vjetorit të dëbimit të shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit, do bëj përpjekje të ndriçoj diçka nga diskurset komplekse të kësaj teme të rëndësishme, të rëndë, por të studiueshme, të zbërthyeshme, e të hetueshme. Si u ruajt kjo kulturë, kjo etnokulturë pas të gjitha veprimeve çnjerëzore, johumane e të rënda që i përjetoi nga ushtria serbe e kohës? Natyrisht duke e dashur e vlerësuar kulturën e vet,duke e kultivuar atë, dhe duke e transmetuar si trashëgimi me vlerë, së pari nga vetë krijuesit e bartësit e saj, e pastaj nga të tjerë individë dhe institucione.

Në pamundësi që kjo temë e gjerë të përfshihet si e sa duhet në një kumtesë,respektivisht në pamundësi që të përfshihet e gjithë kultura shpirtërore, shoqërore ose ajo materiale, do t’i referohem vetëm disa dukurive etnografike-antropologjike, si shembuj më thelbësor dhe më të kuptueshëm për një auditor të gjerë.

E konsideroj të rëndësishme të them se elementi gjuhë, si komponentë bazë e një etnie, në këtë rastgjuha shqipe, në kohën e sanxhaqeve, edhe më heret ose sot, mbeti gjithmonë mjet komunikimi brendaperbrenda arealit të vet-të trojeve të ish Sanxhakut të Nishit e më gjerë, qoftë kjo në familje, në komunitet e më gjerë ndërmjet pjesëtarëve etnikë e kombëtar shqiptarë. As lufta, as persekutimet, as përndjekjet deri në etnocid nuk arritën ta zhdukin gjuhën shqipe. Shqipjagjithnjë u ruajtsi mjet komunikimindërmjet pjesëtarëve shqiptarë.Për historinë kulturore ky fakt ka rëndësinë evet të veçantë dhe është për t’u admiruar!

Po t’i vërejmë me kujdes antroponimet, patronimet dhe toponimet, që u ruajtën në hapësirën gjeografike të mirëfilltë, dhe veçanërisht te pasardhësit e hapësirës së dikurshme të Sanxhakut të Nishit, por edhe më gjerë, e që sot jetojnë në Kosovë e gjetiu, mësojmë realitete antropologjike përnjohëse, informuese interesante në aspektin e ruajtjes së traditës, tejet stabile dhe positive.Në kohën e sotme, antropologjia e emrave të njerëzvepasardhës,me shumicë janë të sfondit musliman, mirëpo te mbiemrat ky diskurs ndryshon. Shqiptarët e dëbuar, respektivisht pasardhësit e të shpërngulurvenga ish-Sanxhaku iNishit, nga treva e Jabllanicës, por edhe më gjerë, shpeshherë mbajnë mbiemrat e vendbanimit prej nga kanë ardhur të parët e tyre, faktikisht emërvendet (toponimet) shndërrohen në mbiemra (antroponime). Përkundër faktit se fatkeqësia më e madhe e dëbimit masiv ndodhi në luftërat serbo-turke më 1877-1878, kur me dhunë u zbrazën mbi 700 fshatra shqiptare, poashtu edhe pas shpërnguljes së shqiptarëve me dhunë nga fshatrat e komunës së Medvegjës më 1999,[1] emërvendet dhe mbiemrat e kësaj popullate nuk u shuan kurrë nga kujtesa, por u gjetën mjete mnemonike që këto të rrojnë edhe sot. Këtu dëshiroj t’i referohem me falenderim të veçantë z. M. Mema[2] për dokumuntarin tejet ilustrativ, ku mjeshtërisht e me urtësi prezantohet historiku i Sanxhakut të dikurshëm të Nishit, gjurmohen vendet dhe emërvendet si Katun, Arbanas,Molla e Kuqe e të tjerë, të cilët sot mbetën si monumente përkujtuese të së kaluarës.Popullata, përkatësisht pasardhësit e të shpërngulurve me dhunë, gjetën një rrugë interesante të mnemonisë e të memorizimit, të rrëfimit dhe të mbamendjes të së kaluarestrishtuese, që në diskursin e sotëmshkencor pëlqejmë ta quajmë rrugë të historisë orale dhe të memorizimit kulturor.Pa kriter të caktuar të përzgjedhjes, si ilustrim po përmend psh.,mbiemrat,përkatësisht patronimet familjare si:Nishliu,Bogujevci, Rusinovci, Dukati, Dedinca, Cervadiku, Brestovci, Statovci, Rukovci, Tupalla, Kapiti, Dragusha,Petrovci, Retkoceri, Rafuna, Ramabaja e të tjerë, që i gjejmë edhe në Katalogun[3] e Ekspozitës për dëbimin e shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit 1877/1878, që realisht janë toponime, emërvende në ish Sanxhakun e Nishit e më gjerë në Serbinë Jugore dhe tani me dëshirë e me domethënie mnemonike të veçantë janë përcaktuar si mbiemra, përkatësisht antroponime të individëve e të familjeve. Mbështetur në teoritë dhe diskutimet për memorizim[4], e në shpjegimet se memoria dhe memorizimi mund të jetë kulturor, kolektiv, kulturor individual e të tjera, dëshiroj tëspikas se kultura, historia kulturore e popullatës së këtyre trojeve, në hapësira të reja, të ngulitjeve të reja, si dhe në intervale të caktuara kohore, gjeti shembuj të pashlyeshëm tëmemorizimit kulturor nëpërmjet të antroponimisë së vet. Por, kësaj radhe këtë problematikë, qëllimisht po e lë me kaq.

Foto 1. Nënë e bijë me veshje të bukur të vendit të vet-Sijarinë 1998 – (botohet me leje të autorit R. Kadriu, “Këngë dasme dhe këngë djepi të trevës së Medvegjës”, Gjilan 2001)

Tani do kaloj në një fushë të kultures materiae. Sipas antropologjisë kulturore e sociale,tematika e veshjes në përgjithësi dhe e veshjes popullore në veçanësi i takon një komponenti, poashtu bazë për dallimin e një etnie, që ndërtojnë tërësinë kulturore të njohur si traditë ose si trashëgimi kulturore. Dukuria veshje, tok me disa zakone të popullatës së Sanxhakut të Nishit e më gjerë, si dhe e pasardhësve të kësaj popullate të vendosur në hapësira të ndryshme jasht arealit të mirëfilltë, edhepse u përball me ngjarje të hidhura shkatërruese, tregon një realitet dhe njëforcë tejet të qëndrueshme identitare dhe të manifestueshme kulturore, të ruajtur edhe sot.Shtrohet pyetja si? Në luftë e në paqe, në gëzim e në hidhërim, në njësi të organizuara luftarake, në areaalin e vet e në areale të adaptuara, pjesëtari ose pasardhësi i popullatës së Sanxhakut të Nishhit e më gjerë, gjithnjë kishte një kulture të stabilizuar të veshjes dhe këtë e vlerësonte dhe e mbante me shumë kujdes, me nostalgji e me dashuri. Të këtillë vazhdoi ta mbajë e ta kultivojë edhe sot kur e riprodhon veshjen e vet popullore, kur e tejkalonkriterin e materialitetit dhe të teknikave të punës së mirëfilltë të veshjes popullore, por e zgjedh efektin viziv dhe simbolikën e ngjyrave e të motivevekur krijon simfoni ngjyrash e dekoresh në veshje. Prirjet dhe prurjet e reja, edhe pse nga këndvështrimi professional shkencor mund të jenë të çorroditura, megjithatë lypset vlerësuar, meqë edhe kjo dukuri ka mesazhet e veta.

Të vërej se në aspektin e klasifikimit tipologjik, veshja popullore e këtyre trojeve i takon tipit të veshjes me tirq për burra, ndërsa për gra ka dy tipa: tipi i veshjes me këmishë të gjatë e dy mbështjallakë dhe tipi i veshjes me dimi,(fillimisht dimi të leshta të quajtura me gurra, për të vazhduar me dimi të materialit të fabrikuar). Gjithashtu dëshiroj të theksoj se gruaja është ruajtëse më e mire e traditës,por edhe transmetuesja dhe pranuesja më e mirë e të reës e modernes. Së këndejmi, këtu bëhet fjalë për veshjen, të cilen te pjesëtarët e pasardhësve të Sanxhakut të Nishit, gruaja e ruajti deri më sot. Natyrisht këtu do shtrojë vetëm diçka të domosdoshme për temën tonë bosht.

Foto 2. Të gjitha vajzat me veshje popullore, shkolla fillore

në Tupallë më 1957 (nga google Medvegja.net)

Për të dy gjinitë, për meshkuj e për femra,veshja ka strukturë të plotë, është e ndërtuar me material të prodhimit shtëpiak, ka emërtime kostumore të bukura shqiptare, ka ngjyrë të lashtësisë e të kohës modern, ka dekor të mrekullueshëm të bukur, por edhe simbolik. Veshja e femrave është posaçërisht e pasur me shumë dekor, madje edhe amuletik,i cili si ansambël i plotëi jep femrës një graciozitet të theksuar dhe krijon marrëdhënie të veçantë bukurie dhe stoicizmi të bartëses e të tjetrit përballë saj. Kjo veçanërisht për statusin shoqëror e pozitën nuse dhe grua e re. Duhet shtuar se veshja me këmishë të gjatë e dy mbështjellakë kishte dalë prej përdorimit aktiv të përditshëm që heret, diku në fund të shek XIX e fillim të shek XX. Filozofia tregimtare e pasardhësve të popullatës nga Sanxhaku i Nishit, apo historia orale,qëteorikisht mund të flitet edhe për raportin ndërveprues antropologji dhe histori[5],e këtyre banorëve, që sot jetojnë në vendbanime të ndryshme të Republikës së Kosovës, në aspektin kohë shtrijnë mbamendjen përtej shekujve të jetës së vet, duke përfshirë edhe gjysmën e dytë të shek. XIX. Në aspektin artefaktual, një histori e shkurtër orale e këtyre banorëve zbulon arkaizma në pjesë të veçanta kostumore, zbulon funksionalitet të veshjes në jetën aktive të përditëshmërisë, por zbulon edheartefakte kostumore, që kanë humbur aktualitetin e përditëshmërisë, por që kanëfituar statusin sakral,që kanë kaluar të jetojnë si pjesë e dokeve dhe zakoneve të tyre,të traditës pra.Gjatë hulumtimeve në terren, kudo në Kosovë, mësova se tipi i veshjes me këmishë të gjatë, që fillimisht ishte e pëlhurës së vekut, për vajzën që bëhet nuse-martohet pra, ka një funksion sakraliteti. Rastis që edhe në ditët e sotme, si vlerësim për të kaluarën, të praktikohen ritualedasmore dhe këmisha e gjatë tok me mbështjellakun e pasëm huazohet nga ndonjë grua, që këto pjesë kostumore i ruan si kujtim të traditës, përkatësisht si një testament të së kaluarës dhe pikërisht për të zbatuar traditën e lashtë. Ndërsa mbështjellaku i parmë, të cilin e quajnë përparc nuk huazohet, meqë nuk ka nevojë, sepse edhe në kohën e re përparcin e bukur e ruan gati çdo shtëpi, madje mbahet i njëjtë edhe në tipin e veshjes me dimi. Në të vërtetë, këtu kemi të bëjmë me një segment ritualistik, icilinjë pjesë kostumore sot e standardizoi në doke, në zakon, në traditë. Këmisha e bardhë, e gjatë deri në fund të këmbëve, e pëlhurës së vekut ose të fabrikuar, si dhe mbështjellaku i leshte i pasmi, i punuar ekskluzivisht në vegje, i materialitetit shtëpiak pra, që moti nuk mbahen në përditëshmëri, por kanë kaluar në një lloje jete të dytë, në ate dokësore sakrale.Nga ky këndvështrim do të pajtohesha me autorin Halbwachs[6], kur thotë se memoria kulturore shfaqet refleksive në tri mënyra, fjala vjen edhe kur interpreton ritualet e së kaluares. Këmisha e gjatë e plotësuar me dy mbështjellakë e pjesë të tjera kostumore, me dekor të pasur vishet vetëmditën e tretë të vajitritualistik të vajzës që martohet, por edhe të femrësnë statusin nuse dhe grua e re. Sipas teorive antropologjike dhe autorit Chapman,[7]shikuar në kultura të ndryshme njerëzore, jo që dukuria e këtillë reflekton nivel të lartë artistik të veshjes së zgjedhur, por reflekton edhe “rehabilitim romantik” të veshjes popullore, si dhe kuturë memorizuese refleksive.

Foto 3. Shembull“rehabilitimi romantik” në veshjen e Anamedvegjës – jo që

ripërtëritet punesa e dorës, por me krenari i shënohet edhe viti i prodhimit të artefaktit.

Është e habitshme, por këtu kemi të bëjmë me një lloj sakralizimi të një tipi të dalluar të veshjes popullore, që ruhet me shumë kujdes dhe huazohet e praktikohet vetëm për të ushtruar një zakon, një ritualitet martesor.[8] Ja pra edhe një mënyrë e veçantë e vlerësimit dhe e ruajtjes, e memorizimittë traditës pas kaq kohe të gjatë, dhe pas kaq shumë dhembjeve shpirtërore e humbjeve materiale. Pa dashur të elaboroj më gjerësisht, të shtoj se sipas një teorie të A. Warburgut[9]energjia mnemonike objektivizon kulturën jo vetëm me punën e artit të bukur, por edhe nepërmjet posterëve, kostumeve, zakoneve e të ngjashme.

Foto 4. Mbështjellaku i leshtë me pala , që sot jeton në rituale dokesore si një sakralitet

Rrethanat jonjerëzore në një interval të caktuar kohor e mori shpirtin e njeriut, e mori jetën e tij, por ja se nuk arriti ta shfarosë shpirtëroren në njeriun. Po këta njerëz të këtyre trojeve, përkatësisht pasardhësit e tyre e ruajtën memorien, kujtesën, e rindërtuan atë që njihet si kulturë materiale, mbajtën fort në kujtesë dhe zbatuan kulturën shpirtërore. Pra, kultura jeton, ashtu si njeriu e vlerëson, e performon dhe e transmeton!Shembuj kur fenomenet kulturore veprojnë mbi ndërgjegjen njerëzore, të këtillë ose të ngjashëm janë të pafund, por duhet pasur aftësi që këto të hetohen, të përjetohen e të ndriçohen shkencërisht.

Si komponent bazë që ndërton traditën dhe tërësinë etnike është edhe territori, trungu i përbashkët, ku jeton dhe vepron një etni dhe një komb. Nuk e shoh të nevojshme të flas këtu për trungun etnik shqiptar, ku jetuan e jetojnë edhe pjesëtarët e sanxhakut të Nishit, për gjeografishtrirjen e këtij trungu, për dy shtete shqiptare – Shqipëri e Kosovë dhe për kufizimet e këtyre me shtete politikisht të definuara për rreth kufijve në të katër anët e pa vullnetin e tyre, duke u prekur gjithnjë me hapësira të trungut të copëtuar shqiptar dhe me popullatë shqiptare, që vazhdon të jetojë i palëkundur në trojet e veta edhe në kohën e sotme.Kufijt administrativë, shtetërorë e politik nuk e kufizojnë, nuk mund ta ndajnë kulturën, traditën dhe trashëgiminë kulturore, nuk mund ta ndajnë shpirtëroren e njeriut. Teorikisht është e njohur se kultura ka rrugën e vet, ajo rron, transmetohet ndër breza dhe begatohet, gjithnjë duke mbajtur kontinuitetin dhe origjinalitetin e vet, përkundër faktit se gjatë rrugës historike ka edhe konkurrentë. Roli dhe fuqia e traditës janë të pazëvendësueshme e të pa konkurrencë! Megjithatë, duhet pranuar se në kohën globaliste është thuaja e pamundur të ruhet origjinaliteti në tradië. E bukura është se tradita edhe kur riprodhohet, kur dialogohet dhe kur pretendohet si origjinale dhe si traditë popullore, ajo gjithnjë përcjell mesazhe dhe zgjon senzualitet.

[1]S. Uka, Shpërngulja e shqiptarëve nga Serbia Jugore më 1877-1878 dhe vendosja e tyre në Rrafshin e Kosovës, Zëri, Prishtinë 1991, f.53-75; I njëjti autor. Vështrim i mënyrës së kushteve jetësore dhe banesore të populates shqiptare të trevës së Jabllanicës dhe të Pustarekës, në Përmbledhësin e materialeve të Sesionit shkencor të IAP, mbajtur më 1989, IAP, Prishtinë 1990, f. 383-391; R. Kadriu, Ku na mbetën trojet tona, Prishtinë 2000, f. 9-10;

I. Muharremi, Shqiptarët e Medvegjës nëpër shekuj, libri 1, Libri shkollor, Prishtinë 2010, f.5-6.

[2]M. Mema, Gjurmë Shqiptare – Shqiptarët e Sanxhakut të Nishit, https//m.youtube.com

[3]Katalog i Ekspozitës: Debimi i shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit 1877/1878, Agjencia Shtetërore e Arkivave të Kosovës, Prishtinë 2018

[4] J. Assman and J. Czaplicka, New German Critique,Duke University Press, No 65, Cultural History , SpringSummer, 1995, 128/129; Halbwachs, Maurice, The collective memory, New York, Harper & Row Colophon Books, 1980, f. 50/87; Social Memory in Athenian Public Discourse: Uses and Meanings of the Past, Bernard Steinbock, The University of Michigan Press, Ann Arbor 2016, f. 108/109

[5]Historical Anthropology and its Futures, ed. By Brian Keith Axel, Duke University Press, London 2002 në disa vende.

[6] M. Halbwachs, The Collective Memory …, f. 132

[7]M. Chapman, “Frazing the Frame”, Dress anf Ethnicity in Britany and Gaelic Scotland, në: Dress and Ethnicity, ed. Ba. J.B. Eicher, Berg publishers 1995, f. 8.

[8]D. Halimi-Statovci, Veshjet shqiptare të Kosovës, IAP, Prishtinë 2009, f.286-305.

[9] Sipas: J. Assman and J. Czaplicka, New German Critique…., f. 129